Orthodoxie en orthopraxie

Dwang in godsdienst heeft een relatie met de visie op godsdienst. Wordt godsdienst gezien als een wet- en rechtssysteem met de nodige sancties of geeft godsdienst morele richtlijnen voor ethisch gedrag? Hoe kunnen vrouwen zich niet laten dwingen door hun godsdienst?

Op een mooie herfstmorgen luisteren wij, een veertigtal vrouwen in Colmschate/Deventer, naar de korte inleiding op Religie en Dwang door Riet van Wijk. Zij herinnert eraan dat in 1951 een wetenschappelijke studie is verschenen onder de titel: De Vrouw. De auteur, prof. Dr. F.J.J. Buytendijk, had als uitgangspunt: de vrouw is een mens. Buytendijk ging in discussie met Simone de Beauvoir die in haar boek Le Deuxieme sexe, de vrouw evenals de man een 'gewoon' mens noemt.
Volgens Buytendijk is de vrouw een mens met een lastig lichaam, waarvan zij vervreemd is, waar zij last van heeft. Zij is op twee functies aangewezen: seksuele partner van de man en moeder.
In de jaren tachtig doet kardinaal Simonis uitspraken die hier naadloos bij aansluiten: "De plaats van de vrouw in het maatschappelijke, politieke en culturele leven moet zijn binnen de grenzen van haar eigenheid".
Ondanks het verzet van geëmancipeerde en feministische vrouwen vinden wij deze opvattingen regelmatig terug in de kerk, politiek en het debat over zorg, met name de mantelzorg. Geeft religie zo regels als richtlijn voor goed samenleven, houvast voor mensen? Of leidt religie tot dwang en onderwerping?

Na de korte pauze luisteren we naar Nahed Selim, geboren in Egypte (1953), Islamitisch, tolk-vertaler, columniste en schrijfster van Brieven uit Egypte en De Vrouwen van de Profeet.

De Islam is een godsdienst van orthopraxis. Dit woord komt uit het Grieks en betekent 'de juiste praktijk'.
Meer dan in het Christendom gaat het in de Islam om het uitvoeren van praktische voorschriften.
De Bijbel kent regels zoals het derde gebod: Ge zult de naam van God niet ijdel gebruiken.
Zulke geboden staan ook in de Koran, maar tegelijk wordt er voorgeschreven dat, na overtreding, verzoening moet geschieden, bijvoorbeeld door tien arme mensen te voeden of drie dagen te vasten. Dit is het verschil tussen orthodoxie en orthopraxis.
In de orthodoxie krijgt een christen of jood richtlijnen voor zijn gedrag. Een orthodoxe moslim krijgt naast deze richtlijnen zeer gedetailleerde sancties en voorschriften die hij in de praktijk moet uitvoeren: over gebed, vasten en andere rituelen, maar ook over de straf na een overtreding. De religie wordt opgevat als wet en rechtssysteem (sjaria), ze beheerst en controleert alle aspecten van het leven. De Koran wordt beschouwd als Gods persoonlijke, directe woord. Veranderen kan niet want de Koranwoorden zijn bedoeld voor de eeuwigheid.

De enige manier in islamitische landen om de wet te moderniseren en in de pas te lopen met de maatschappelijke ontwikkelingen is de sjaria buiten werking te stellen.
Een meerderheid van de islamitische landen doet dit, maar - met uitzondering van Turkije - wordt deze wet wel gevolgd bij het familie- en erfrecht. Dat juist vrouwen slachtoffers worden van dit systeem hoeft geen betoog. Er mogen overeenkomsten zijn met vrouwen in Nederland, maar er zijn vooral verschillen. Waar moet je beginnen om iets te veranderen? Bij een erfenis krijgen de mannen het meeste. Bezit is macht; dit leidt tot systematische verarming van de vrouw en verarming betekent afhankelijkheid.
In de achtste eeuw was de Islam een godsdienst met openheid, maar die bestaat niet meer.
Hoe krijgen we die terug? Kennis is belangrijk!
Vrouwen moeten goed opgeleid worden maar voor meisjes is het soms onmogelijk een opleiding te volgen die ver van hun woonplaats is. Ze mogen niet op kamers gaan.

Nahed Selim ziet mogelijkheden:
- scholen die juiste en kritische informatie over de islam geven
- vrouwen die hun dochters opvoeden tot zelfstandige mensen
- vrouwen die zich niet laten dwingen maar geïntegreerd zijn en zo een voorbeeld geven

Er is nog veel te doen, maar met inspirerende vrouwen als Nahed Selim zien we toekomst. Met dat gevoel gingen we aan het eind van de morgen naar huis.

Nahed Selim heeft voor haar inzet om de Islam te moderniseren, te humaniseren en te feminiseren op 24 november 2006 de Harriet Freezerring 2006, de jaarlijkse emancipatieprijs van Opzij, ontvangen.

Marcha Heijs-Boerma

oorspronkelijk gepubliceerd in: de Nieuwsbrief van de Oecumenische Vrouwen Synode december 2006
en in september 2009 in het blad van de Nederlandse Lutherse Vrouwen Bond