STRIJD TUSSEN TWEE PINKSTERVOORGANGERS

roman van Per Olov Enquist:
            De reis van de voorganger

Op grond van een recensie en de titel kocht ik in de zomervakantie van 2003 'De reis van de voorganger' geschreven door Per Olov Enquist.
Verwar deze schrijver niet met Anna Enquist, een auteur die ruime bekendheid geniet. Per Olov Enquist wordt ook veel gelezen. Hij is een Zweed en zijn werk is al in 27 talen vertaald. In Nederland nadert het aantal verkochte boeken de honderdduizend exemplaren: 'Het bezoek van de lijfarts' is tot dusver zijn bekendste werk.

De eerste pagina’s laten zich niet soepel consumeren. Ze bevatten mijmeringen van de ik-figuur, en mijmeringen zijn doorgaans fragmentarisch. Later worden ze wel duidelijk, maar dan moet de lezer doorzetten.
Ikzelf heb al na korte tijd het lezen onderbroken, maar dat had een andere reden. De verwijzingen in het eerste hoofdstuk naar Graaf von Zinzendorf en de Hernnhutters intrigeerden me. Ik vond dat ik mijn kennis hierover moest opfrissen en vergroten. Deze beweging (die wij nu kennen als de Evangelisch Broedergemeente) is de voedingsbodem geweest van de Zweedse Pinksterbeweging.

De verteller (die nauwelijks persoonlijke informatie over zichzelf geeft) neemt deel aan de uitvaart van Efraïm Markström, een van de leiders van de Zweedse Pinksterbeweging. Hij krijgt inzage in diens 'Lebenslauf': een document dat onder de Hernhutters gangbaar was. Het is een beschrijving van het geloofsleven, en wel in het bijzonder van de 'tweede bekering.' Dat is een ervaring waarvan tijd en plaats precies vastgelegd kunnen worden. Want daar wordt de Heilige Geest bewust ontvangen en wordt men verzekerd van de echtheid van zijn/haar verlossing.
Efraïm had in het leger gediend met Lewi Pethrus en was met hem ook in de vakbeweging actief geweest, iemand die in deze weinig gecultiveerde omgeving eerlijk voor zijn verlossing uitkwam. Lewi Pethrus verdiepte zich in bekende en geliefde godsdienstige boeken en hij ging aan een seminarium studeren. Hij bereidde zich voor om het ambt van voorganger te dragen.
Het was in die tijd (1907) dat de opwekkingsbeweging (ook wel Pinksterbeweging genoemd) uit Amerika naar Zweden oversloeg. Het boek geeft korte, boeiende beschrijvingen van de bijbehorende verschijnselen. In de baptistengemeente waar Lewi Pethrus predikant was geworden, brak de opwekking met kracht door. Om deze beweging meer ruimte binnen de baptistenunie te bieden, werd in 1910 de Filadelfia-gemeente te Stockholm gesticht en Lewi Pethrus als predikant in deze Gemeente beroepen.

Ogenschijnlijk heeft de andere hoofdpersoon in dit boek niets met de opwekkingsbeweging te maken. Het is de schrijver Sven Lidman. Over zijn leven en werk, die niet al te vroom zijn, horen wij tussen de hoofdstukken over Lewi Pethrus door. Hij kende menige dame intiem en zijn huwelijk strandde. Op 17 maart 1917 bevond Sven Lidman zich op een absoluut dieptepunt in zijn leven. Al zijn manuscripten en uitgegeven romans hadden hun waarde voor hen verloren. Het was op die dag dat hij zich aan God toevertrouwde.
Kort daarna sloot hij zich aan bij de inmiddels explosief gegroeide pinkstergemeente van Lewi Pethrus. Dit veroorzaakte veel ontsteltenis en afkeurende reacties in de literaire kringen. De Gemeenten stonden in een kwade reuk bij de intelligentsia. Gebedsgenezing, tongentaal en meer van zulke opwekkingsverschijnselen werden belachelijk gemaakt. Eens werd na een mislukte genezing de politie op Lewi afgestuurd.

In Sven Lidman vond Lewi Pethrus een medearbeider, een vriend en geestverwant. Er braken voor de Zweedse Pinksterbeweging jaren van bloei aan. Sven had de gave van het woord. Preken en het redigeren van een tijdschrift gingen hem gemakkelijk af. In 1920 telde de Filadelfia-gemee-nte meer dan 5100 leden.

Tussen de belevenissen van de hoofdpersonen door geeft Enquist kleine schetsjes van het gemeenteleven en legt verbanden tussen de Hernnhutters met hun geestelijke vader Zinzendorf en de Filadelfia-gemeente. Het maakt dit boek waardevol en doet het boven een gewone roman uitstijgen. Wat Zinzendorf zei over kerkorganisatie, kerkgenootschap en oecumene blijft actueel. Klik hier voor mijn artikel over Zinzendorf.

Zoals meestal het geval in een frisse, jonge, levensvatbare kerkgemeenschap, stak onenigheid de kop op. De pers schreef over een aanstaand schisma. Lewi Pethrus behield zijn leiderschap, maar daarmee waren de problemen niet voorbij. Aan het begin van de Tweede Wereld-oorlog ontstonden er spanningen tussen hem en Sven Lidman. Lewi had Hitlers 'Mein Kampf' gelezen en hij was, volgens Sven, veel te enthousiast over dit boek geweest.
De breuk ontstond toen Lewi (op verzoek van Svens uitgever) ging publiceren. Sven vond het maar bedenkelijk en Lewi luisterde slecht naar de correctors. Lewi op zijn beurt had moeite met de contacten die Sven aanhield met dames uit de tijd vóór zijn bekering.
De breuk leek onherstelbaar. Was dit de aanleiding waarom Lewi Pethrus besloot om in 1941 een reis naar Amerika te maken? Aan vrienden (zoals Efraim, zijn Lebenslauf-schrijver) vertrouwde hij toe, dat hij vertrok om grote schade voor de Filadelfia-gemeente te voorkomen.

Op reis naar Amerika zei Lewi tot zichzelf dat hij burn-out was. In Chicago voelde hij zich eenzaam, ondanks de aandacht en het werk die hem ten deel vielen in de Pinkstergemeente aldaar.
Zijn dagelijkse lectuur was ondermeer het beroemde bekeringsboek van John Bunyan: 'Eens Christens reize naar de eeuwigheid.' Lewi kon in die ‘reisbeschrijving’ zijn eigen reis en verblijf in Amerika terugvinden. Heel intensief verwerkte hij allerlei herinneringen aan zijn kindertijd.
In een tweegesprek met God moest Lewi erkennen, dat niet Sven Lidman de oorzaak van de reis naar Amerika was. Zelf was hij zijn roeping en verantwoordelijkheid ontlopen. Hij had een keur aan redenen om deze stap te rechtvaardigen.
In datzelfde jaar 1941 was hij weer terug in Zweden en nam krachtig de leiding van zijn Gemeente op zich. De Pinksterbeweging in Zweden nam toe in welvaart en invloed. Een universiteit en een radiostation werden opgezet, er kwamen een bank en een politieke partij. Zo wilde Lewi Pethrus de zonde in Zweden bestrijden.
Sven Lidman ging dit te ver. Hij was eerst een literator en een prediker. Hij voelde zich in de veldtocht van Lewi Pethrus niet thuis. In het binnenhalen van collectegelden werd meer energie gestoken dan in het vissen op mensenzielen. Daarom werd eerst Efraim (wiens ‘Lebenslauf’ zoveel informatie over Lewi Pethrus geeft) uitgestoten omdat hij om inzage in de boekhouding vroeg.
Daarna moest ook Sven Lidman wijken, na een opmerkelijke preek over Marcus 5. Hij sprak over de 'zwijnengeest' van de Pinksterbeweging: de vercommercialisering. Het zwijnbelang moest worden ontzien. Want groot was de aandacht voor geld en uitwendige groei. Hij sprak met weemoed over vroeger, toen alles nog eenvoudig en oprecht was.

Er is een actuele lijn die door dit boek loopt. Het voorgangersambt krijgt veel aandacht, en dat is ook het geval in de nieuwe Kerkorde van de beoogde Protestantse Kerk in Nederland. In die Kerkorde worden veel taken en verantwoordelijkheden samengebracht in het predikantenambt. Maar hoe staat het met het theologisch gehalte van het werk van de predikant?

Enquist laat zien in het boek hoe Pethrus zich hard verzet tegen theologische opleiding en scholing. Het komt aan op geestelijk leven en leiderschapskwaliteit. We zien de gevolgen van de weigering om aan theologische reflectie te doen. De verering van Jezus' bloed kreeg dubieuze trekken, zeker tegen de achtergrond van de uitsluiting van vrouwen uit het leiderschap. En dat in een beweging met tachtig procent (veelal ongehuwde) vrouwen. Pethrus keek met een scheef oogje naar Hitlers krachtige leiderschap.
De Pinksterbeweging bleef wel groot, en door de zending vanuit Zweden groeide een zusterkerk in Brazilië. Maar de sfeer van het allereerste begin kwam nooit meer terug.

Dit is de weergave van het boek, die nauwelijks recht doet aan de zeer betrokken beschrijvingen die Enquist biedt. Het is grappiger en ernstiger dan een bespreking kan overbrengen.

W. Baan

Per Olov Enquist: de reis van de voorganger,
512 pp., Uitgeverij Ambo, € 24,90