Woorden van gedachtenis in de Uitvaart van
José Tonino-Kuin

Weken geleden spraken we er al over en hielden we er rekening mee: moeder Tonino zal niet lang meer leven... .
Nu is zij overleden en dan zijn we toch ontroerd – want al zie je dit aankomen, je kunt je eigen emoties niet regisseren.
Die tegenstrijdigheid: het is een opluchting, want moeder, oma, wilde zelf dat haar leven ten einde zou komen. Tegelijkertijd ráákt haar sterven ons, ontroert ons, roept gemis bij ons op.

Moeder Tonino heeft me gevraagd op haar uitvaart te spreken. Het mag over haar zelf gaan. –
Ze werd geboren in een groot gezin, als de laatste. Haar moeder was het opvoeden zat, maar ja, ‘t kind was er tóch. Aan vader Kuin had ze wat dat aangaat heel weinig. Ze vertrouwden haar toe aan de oudste dochter, Ria.
Ria heeft haar opgevoed...
Maar hoe gaat dat – soms moeten vader of moeder toch zelf wel eens ingrijpen. Moeder Tonino had een levende herinnering aan vader Kuin, rennend rond de tafel, achter haar aan. Maar ze was watervlug en de tafel bleef voortdurend tussen hen in.
Net goed, ze zou toch zeker zelf weten wat ze deed?
Maar soms was het hartstikke leuk met hem. Hij wist heel veel van muziek en hij leerde haar belangrijke klassieke melodieën. Die zong hij voor op regels uit kinderliedjes... .

Ze werd ouder en leerde veel op school; bovendien had ze over allerlei zaken een eigen mening. Die had niet iedereen, hoor, vond ze! Dit liet zij merken waar en aan wie zij het nodig vond. De cijfers op haar rapporten spraken boekdelen: voor rekenen een 9, voor gedrag een 3... Recalcitrant werd ze genoemd... .
Thuis was het niet anders.
De deur uit wilde ze, zo snel mogelijk, na haar eindexamen.
Een buitenkans, ze kon naar Engeland, om au-pair te worden in een echt Engels gezin. Au-pair, dat is een jonge vrouw die op de kleine kinderen past en wat lichte werkjes in het huishouden doet.
Wat een verademing, wat een andere mentaliteit, en wat knapte ze er van op. Als een nieuw mens kwam ze terug in Nederland...!
Terug in Nederland vond ze werk en ze vond haar echtgenoot, jullie vader en opa Paul.
Jullie kleinkinderen hebben hem niet gekend want hij hij is jong overleden. Mét hem studeerde ze voor juwelier en ze hebben een tijd lang een eigen zaak gehad.
Moeder Tonino heeft heel hard gewerkt ... .
Nadat de juwelierszaak helaas moest worden opgedoekt, vond ze werk in de administratie van een apotheek en later bij een technische school.
Dat betekende: een strakke planning en vooral duidelijkheid naar de kinderen toe. Voor de huishouding en de opvoeding van de kinderen waren de middaguren bestemd. Na schooltijd was ze er altijd!
Onder het koken praatten jullie met elkaar, geklets en serieuze gesprekken. Na het eten die eindeloze afwassessies waarbij naar hartenlust werd gezongen.
Ze kon best wel streng zijn en ze was ook geen knuffelmoeder... Duidelijk en consequent was ze: wat ze nooit aan de oudste kinderen had toegestaan, verbood ze ook aan de jongsten. Op zo'n moment géén toegeeflijkheid bij moeder Tonino.
De liefde die jullie voor jullie moeder koesterden, was altijd gemengd met ontzag voor haar.
Moeders wil was wet.

Meer en meer kreeg de relatie met jullie moeder de kleur van gelijkwaardigheid. Dan vroeg ze wat jullie er van dachten, of jullie haar advies konden geven.
Gelijkwaardigheid groeide ook tijdens enkele vakantiereizen en logeervakanties in het buitenland, samen met sommigen van ons. Dat was puur genieten, juist ook omdat je dan echt aan elkaar toekwam.
Wat een mooie herinneringen hebben we daaraan.
Moeder zelf bouwde aan haar verzamelingen foto's en kaarten van de vakanties. Deze albums hebben haar troost geboden op eenzame momenten.

Om nog eenmaal terug te komen op het opvoeden:
dat heeft ze heel anders aangepakt dan wat ze bij haar eigen ouders had meegemaakt.
Zij heeft gewild dat jullie voor jezelf zouden denken, vragen stellen. Niet zomaar alles slikken voor zoete koek. Daarom hebben jullie best veel gesproken.
Moeder Tonino leerde jullie op een nuchtere manier te kijken naar de dingen die gebeuren en er zo mee om te gaan. Onafhankelijkheid hebben jullie meegekregen; je niet willen conformeren aan wat gangbaar is, of om ergens bij te moeten horen.

De vele gesprekken gingen ook over het geloof. Want jullie kwamen thuis met andere ideeën, op school geleerd. Vader en zij hebben het aangehoord, ze wezen het niet af. Zelf bleef moeder gewoon de oude gebeden zeggen, daar voelde ze zich goed bij. Dat is ze trouwens blijven doen, ook in de verzorgingshuizen waar ze heeft gewoond, de laatste jaren.
Uiteindelijk moet je toch zelf geloven, vond ze. Zij liet zich niks voorschrijven door een bisschop of een paus. Die mensen praten over de hoofden van de kerkgangers heen en doen waar ze zelf zin in hebben.
Er zijn nog wel goede priesters, die kon ze net zo makkelijk zien op de televisie. Bidden deed ze best veel. Zoveel dierbare mensen voor wie elk ze een weesgegroetje bad... .

De laatste jaren is er veel van haar verloren gegaan.
Eerst de verschijnselen van de spierziekte; ze moest lichamelijk een stapje terug doen. Maar moeder was een nuchtere, sterke en realistische vrouw. Zij wilde niemand tot last zijn. Ze zorgde er steeds voor dat ze zelf de regie bleef houden.
Een belangrijk besluit nam zij: ze verliet de gezinswoning en ging wonen in een appartement.
De kinderen hadden ‘t daar moeilijker mee dan zijzelf.

In haar laatste levensjaren ging er veel van haar verloren. Maar, haar eigenwijsheid heeft ze altijd behouden, soms tot wanhoop van degenen om haar heen.
We kunnen die eigenwijsheid ook positief nemen:
moeder wilde zelf de regie houden.
Wat ze nog kon, dat deed ze met volle overgave.
Muziek uitzoeken en beluisteren, opera's kijken vanaf een DVD. Haar leven was vol muziek!
Moeite met de computer? Dan moest er iets anders komen. Een Ipad waarop ze kon Skypen met familieleden die ver weg waren. Ze wilde het zelf leren en genoot van de stemmen en de bewegende beelden en de foto's.
Alles wat ze niet meer kon, daar schakelde ze ons voor in. Dat was voor de kinderen best zwaar.
Ditjes en datjes op haar kamer die ze niet meer kon beredderen...? De kinderen werden aan het werk gezet wanneer ze kwamen. Het uitvoeren van de opdrachten werd kritisch gevolgd en als het haar niet beviel, kon je het in klare taal vernemen... .

Moeder kon scherp zijn en na de attaques kon ze een dag lang verbitterd en onredelijk zijn. Soms kort daarna al brak het besef daarvan bij haar door en had ze veel spijt van haar gedrag. Hoe zou ze het voortaan kunnen vermijden, was haar vraag?
Zij vond een manier om in dat voornemen gesterkt te worden. Het bidden met behulp van de rozenkrans.
Dit klassieke ritueel heeft haar troost gegeven.
Zo zien we dat een kritische geest en een oud ritueel best samengaan. Denk ook aan de bediening, de zalving van de stervenden, waar moeder bewust om gevraagd heeft.

Wat wilde moeder in de twee laatste levensweken?
Rust, en slapen. Bezoek ontvangen... nee, hoeft niet, nou ja, als het dan voor jou belangrijk is... okay.
Wat wilde ze zelf tot het moment van sterven?
Rust. Slapen. Die wens is vervuld.
In de Lutherse Liturgie (het staat in het avondgebed) komt een troostend zinnetje voor: de dood zal als een slaap zijn.
Voor wat het waard is in uw midden, zeg ik: dat is de manier waarop onze moeder en oma heeft berust in de dood.
Denk aan de vele uren slaap in de dagen voor haar overlijden. Zo heeft ze het leven willen loslaten.
De dood zal als een slaap zijn.

Wat nemen wij nou mee van onze moeder en oma?
Of anders gezegd: hoe blijft zij ons bij, straks, later, wanneer het leven doorgaat?
Een moeder en oma die het leven gelééfd heeft, midden in de wereld gestaan heeft, zichzelf geweest is in vreugde en verdriet. Wat kon ze genieten van ons, wanneer we allen bij elkaar waren om haar verjaardag te vieren. Vooral de kleinkinderen en achterkleinkinderen - allemaal bijelkaar. Het is juist daarom dat ze allen mét hun namen op het overlijdensbericht staan.

Moeder Tonino was authentiek, ze was zichzelf en probeerde haar eigen persoonlijkheid en overtuiging vorm te geven.
Iemand van jullie zei me eens: moeder heeft altijd een gezagsprobleem gehad. Gezag boven zich, dat beantwoordde ze steevast met een kritische houding.
Maar toch ook: ze sloot zich niet af, zij had een 'open mind', dat heb ik ervaren wanneer ik met haar praatte over het christelijke geloof.
Na het gesprek ging zij te rade bij zichzelf.
Wat doe ik er mee, wat helpt het me om mijn mening te vormen.
Zo bleef moeder Tonino een onafhankelijk, kritische persoon, en dat maakt haar uniek.

Vaak wordt tijdens een uitvaart gezegd: de overledene laat een lege plek achter.
Dit zou ik anders willen formuleren. Moeder Tonino nam niet zomaar een plek in, temidden van ons. Zij nam een toppositie in !
Ikzelf heb haar altijd gezien als het familiehoofd; dat heeft bij mij respect opgeroepen.
Respect kan heel goed samengaan met genegenheid – en dit paste prima bij moeder Tonino. Zo was het wederzijds, wat mij betreft en zoals ook vele anderen het hebben ervaren.

Tot onze moeder en oma richt ik de laatste woorden, mij ingegeven door de kinderen:

Bedankt lieve mam, voor al je goede zorgen en vooral voor alle mooie herinneringen.
Bedankt voor alles wat je ons hebt meegegeven, wat we nodig hadden en hebben, om door het leven te gaan.

In deze dienst sprak ook Thea Birnie-Kuin  (klik hier)