STUDIETHEMA'S tot MEI 2010

Hier kunt u studiethema's en verslagen van studiekringen van 23 oktober 2006 tot 17 mei 2010 aantreffen.

Omwille van de toegankelijkheid gaan aan de verslagen een aantal links vooraf die verwijzen naar beknopte passages:

Onderdelen van onze liturgie — start hier en eindigend hier.
De vaste psalmen in onze liturgie — start hier.
Mensbeeld bij Luther; in het Jodendom — start hier.
Het zondvloedgebed — — start hier.
De Noachidische geboden — start hier.
Schepping: geen verleden maar toekomst — start hier.
Het Credo en 'mijn geloof' — start hier.
Wonderbare geboorte — start hier.
De Wet in de Galatenbrief 1 — start hier.
De Wet in de Galatenbrief 2 — start hier.
Scriptura sacra — start hier.
Traditie en Luther — start hier.
Schriftlezing en preek — start hier.
Lutherse theologie — start hier.
Wijsbegeerte bij Luther — start hier.
Landbelofte aan Israël — start hier.
Psalmgebed en kerkgebed — start hier.
Vijanden? — start hier.
Nieuwe Bijbel Vertaling in discussie — start hier.
Genesis 1:1 — start hier.
Psalm 23 'Ik ontbreek niet' — start hier.
Martin Buber — start hier.
Ziel en geest — start hier.
Geloven is vertrouwen — start hier.
Het kind — start hier.
Emmanuel Levinas — start hier.
Erfzonde? — start hier.
JHWH en zijn Asjerah — start hier.
Geen Joods leergezag — start hier.
Woord en ambt — start hier.
Hoe Einstein geloofde — start hier.
Jodendom tekortschietend? — start hier.
Joodse prestatiezucht? — start hier.
Paulus' verzet — start hier.
Torah in-de-mond — start hier.
Het verbond — start hier.
Rechtvaardiging — start hier.
Paulus' allegorie — start hier.
Vergeving het doel? — start hier.
Het hiernamaals — start hier.
Samenvatting — start hier.
Inleiding op de Jakobusbrief — start hier.

Verslag van de Studiekring gehouden op 23 oktober 2006

Als openingsonderwerp behandelde ik het gebed in de kerkenraadskamer en de voorbereiding in het kerkgebouw.
Het eerstgenoemde gebed blijft nodig. Hoe goed de voorbereiding op een liturgieviering ook is, er kan iets mis gaan waardoor we (voorganger en kerkenraad) merken: het is niet een vanzelfsprekendheid en we kunnen dit niet uit eigen kracht.
De voorbereiding is uit drie stukjes opgebouwd:
Het 'In de Naam...' dat een doopgedachtenis is.
Het 'Onze hulp...' dat uit Psalm 121 afkomstig is.
De verootmoediging, die 's ochtends nauw verbonden is met de Liturgie die begint, en 's avonds (in de vespers) meer nadruk op schuldbelijden legt.

De behandeling van de hoodlijnen van het Oude Testament begon met de boekenlijst (de canon) en de vraag, of Genesis 1 ook werkelijk het eerstgeschreven hoofdstuk van de Torah is.
Het is opmerkelijk dat Calvijn en zijn naaste medewerkers een andere canon de hunne noemden dan er tot dusver in de Kerk was. Daarom bleven de lutheranen de reeds bestaande kerkelijke canon houden, maar lazen de calvinisten de Joodse (vastgesteld op de Synode van Jamnia, plm. 100 na Chr.).
Is het eerste hoofdstuk van het boek Genesis geschreven vóór of tijdens de ballingschap van de laatste Israelitische stammen in de zesde eeuw? Dit is belangrijk, want deze vraag hangt samen met een andere vraag: waarom is het scheppingsverhaal geschreven?
Mij lijkt waarschijnlijk, dat de slotredactie van dit verhaal in de ballingschap plaatsvond, en dat dit verhaal tot troost en identiteitsvinding van de ballingen strekte. Het gaat dus niet om natuurkundig verantwoorde informatie, maar om een beginselverklaring. Genesis 1:1 horen we als een opschrift dat het hele verhaal samenvat. Voornoemde identiteit is: geschapen zijn naar God beeld. Het is niet dat over Gods scheppingswerk in menselijk-bevattelijke taal gesproken wordt. Hier wordt juist door Hem op goddelijke wijze zijn volk gesteld tot zijn mede-arbeiders.

W. Baan

Verslag van de Studiekring gehouden op 13 november 2006

Er waren vragen gerezen naar aanleiding van onderwerpen in de vorige bijeenkomst en van de preek op 12 november.
Verrassend was de interesse voor de plaats van het Paradijs- en zondeval-verhaal in het boek Genesis én in de gehele Joodse bijbel (Oude Testament). Ik heb als de mijns inziens meest plausibele oplossing dit naar voren gebracht: dit verhaal is weliswaar relatief zeer laat tot stand gekomen, maar opzettelijk aan het begin van de Bijbel geplaatst. Het is een verzetsverhaal, tégen de mythen en sagen waarmee de Joodse ballingen te maken kregen in Mesopotamië. Maar hier wordt geen algemeen mensbeeld geleverd. De verhouding die het bijbelse Israël met vallen en opstaan beleefde met zijn Bevrijder, wordt van toepassing verklaard op alle mensen. Zo wordt de wereld het toneel van de verbondsliefde van de Heer tot zijn volk.
Minstens zoveel aandacht hadden de deelnemers voor de vraag, wat eigenlijk ‘echt gebeurd’ is. We hebben ons bezig gehouden met de stelling, dat in de oude culturen er geen strikte scheiding was tussen persoonlijke vertelling en weergave van aantoonbaar geschiede feiten. Overigens erkennen moderne historici dat dit nog steeds speelt. Ook nu is het in de wetenschap onmogelijk om iedereen op één lijn te krijgen bij het omschrijven welke de ‘feiten uit het verleden’ zijn.

Na de pauze legde ik uit, hoe de reformatoren in navolging van Augustinus de mens uittekenden als door en door zondig. De leer der erfzonde komt voor rekening van deze theologen. Hun uitleg van Romeinen 5:12-20 zette Adam als eerste zondaar tegenover Christus als zondeloze, en de gevolgen van Adams zonde: de dood, tegenover de vrucht van Christus’ zondeloosheid: onze rechtvaardiging. Dit is een systeem dat de ontwerpers kracht bijzetten door het letterlijk nemen van het zondeval-verhaal. Dat moest ook wel, want volgens hen wordt de zonde immers concreet-fysiek doorgeven van de eerste mensen naar elk ander mens na hen.
Wij hebben over het begrip erfzonde intensief van gedachten gewisseld. Mijn inbreng hierin was, dat ik het jammer vind dat de reformatorische belijdenisgeschriften vrijwel niets zeggen over de plaats en de rol van Israël in de heilige Schrift en in de heilsgeschiedenis. Zo komt het dat zonde een algemene categorie wordt en men daarover spreekt in algemeemheden.

W. Baan

Verslag van de Studiekring gehouden op 27 november 2006

Een dag voor deze samenkomst hebben we Eeuwigheidszondag gevierd. In de preek heb ik de dood van onze medegemeenteleden aan de orde gesteld. In de studiekring zijn we verder op dit onderwerp doorgegaan.

Alllereerst heb ik een stelling (als onderdeel van een korte herhaling van hetgeen in de vorige bijeenkomsten is behandeld en besproken) verdedigd: de dood als einde van het lichamelijke leven is er altijd geweest. Alleen God heeft onsterfelijkheid.
Is het vredig overlijden van een hoogbejaarde te rekenen tot de vloek en de straf die in Genesis 3:17 worden genoemd? Mijn inziens is dit niet geval. De tekst : ... 'ten dage als u daarvan eet, zult u voorzeker sterven' vooronderstelt het verzaken van de opdracht, het paradijs te bewaren en te bebouwen. Wie het er zó bij laat zitten, zal sterven met een niet afgemaakte opdracht. Dat is vreselijk in Israël, en dat werpt ook een schril licht op de vroege dood van de Christus Jezus.
Het versmaden van de taak die wij van God gekregen hebben, is een aanslag op het Beeld Gods waarin Hij ons heeft geschapen. Die aanslag maakt het ons nog zwaarder om Gods medearbeiders te zijn.

Het beeld Gods wil zeggen, dat God ons namens Hem aanstelt als aardse plaatsbekleders, schepsels samen met de dieren en zó ook hoeders van de dieren. Bovendien dat wij voor dit plaatsbeklederschap vrijheid en verantwoordelijkheid krijgen.

In het gesprek over dit onderwerp kwam ook de reïncarnatie aan de orde. Zielen die terugkeren omdat zij in een vorig leven hun levenstaak niet vervuld hebben... is dit een troost voor nabestaanden van hen die ontijdig - vroegtijdig gestorven zijn? In de Kerk is het omstreden. Het ondergraaft de verzoening en de rechtvaardiging, schriftuurlijke begrippen die, zeker voor een lutherse gemeente, onopgeefbaar zijn.
Tenslotte hebben we, in aansluiting op het thema 'erfzonde' nog besproken dat volgens de meeste Joodse denkers in de mens twee drijfveren, impulsen zijn: de goede aandrift en de slechte aandrift. Een levenlang kunnen we bezig zijn met het leren omgaan met die twee impulsen.

W. Baan

Verslag van de Studiekring gehouden op 11 december 2006

Omdat er de vorige keer vraag was naar de behandeling van het Zondvloedgebed, heb ik aan dit onderwerp voorrang gegeven. Het was tevens een mooie gelegenheid om de zondvloedverhalen in het boek Genesis te verbinden met een oude dooptheologie. U kunt de versies van het zondvloedgebed lezen via de gekleurde aanklikbare woorden hieronder.

Een vermoedelijk middeleeuws doopgebed verwijst naar de zondvloed, alsmede naar de Rode Zee. Het water dat te gronde richt en het schuldige mensdom vernietigt, wijst tegelijkertijd op het redden van een „rest” dankzij Gods barmhartigheid. Het zondvloedgebed is een oecumenisch gebed, omdat het gebruikt wordt in verschillende kerkelijke tradities.

In het doopboekje van Luther van 1523 komt dit doopgebed voor het eerst voor. Later is het – met enkele wijzigingen – opgenomen in het klassiek gereformeerde doopformulier. In de lutherse Gemeente Antwerpen is het in 1567 in gebruik. De meest opvallende gereformeerde wijziging, in de versie van 1566, is de weglating van de zinsnede over Jezus' doop in de Jordaan, de zogeheten Jordaan-passage. Een andere typologie in het doopgebed is die van de Rode Zee, waardoor Israël uit Egypte werd uitgeleid. De doop ziet niet in de eerste plaats op zuivering, maar op bevrijding, schepping en heiliging. In de versie van het lutherse dienstboek is de oorspronkelijke tekst weer hersteld.

Het beeld van zondvloed en Rode Zee heeft in het Nieuwe Testament een christologische toespitsing gekregen door de verwijzing naar Christus, die ondergaat in de diepe wateren van de dood en als Eerstgeborene van de nieuwe schepping weer opstaat. Deze aan de Schrift ontleende typologie wordt uitvoerig door de kerkvaders overgenomen en uitgebouwd.

De schrifttekst die een verband tussen de zondvloed en de doop legt, is I Petrus 3:22. Deze wordt ook in het zondvloedgebed gebruikt. De zondvloed krijgt als kenmerk: type, en de doop: antitype. Antitype is in het oude Grieks het afdruksel van een zegelring of (typografisch gesproken) de afdruk van een letter uit een zetsel of uit een serie letters van een typemachine.
Het resultaat staat dus in spiegelbeeld. Het is wel hetzelfde, maar anders geprojecteerd en bezien. Een moeilijke maar treffend beschreven verhouding tussen zondvloed en doop!

Er zijn in de gereformeerde versie enkele elementen weggelaten:
de heiliging van alle wateren door de Jordaandoop van Christus
de afwassing van de aangeboren zonde door de Doop
de redding in de ‘ark der christenheid’ = de Kerk.

De eerste twee weglatingen zijn waarschijnlijk voltrokken om elke schijn van magie vermijden. Magie door de bediening van de Doop.
De ‘ark der christenheid’ is mogelijk gezien als te vriendelijk voor de wereldkerk o.l.v. de paus. Maar dat is een gissing van mij.

In ons gesprek hebben we ook aan de orde gesteld in hoeverre de H. Doop een daadwerkelijke vergeving van zonden is. Bij Luther is de Doop effectief. Van magie is geen sprake... denk aan zijn augustijnse achtergrond. Het is het Woord dat tot het doopwater komt zodat wij van sacrament mogen spreken; aldus Luther in navolging van Augustinus.

De doop is een begin, een verwachting van het Koninkrijk. De eenheid met Christus geeft verplichting aan de gelovige om werken van dankbaarheid voort te brengen. Er is verband tussen doop en gehoorzaamheid. Het gaat in de doop niet om het leven in glorie, maar om leven met en onder het kruis. De Geest voert tot het ene verbond met God en stuwt de aarde en haar geschiedenis naar de nieuwe geboorte in Christus.

W. Baan

1523 Luther
Allmechtiger Ewiger Gott der du hast durch die sindflutt, nach deynem gestrengen gericht, die unglewbige welt verdampt, und den gleubigen Noe selb acht, nach deyner grosszen barmhertzickeyt, erhallten. Und den verstockten Pharao mit allen synen ym rotten meer erseufft, und deyn volck Israel trockenn durch hyn gefuret, damit dis bad deiner heyligen tauffe zukunfftig bezeychnet, und durch die tauffe deyns lieben kindes unsers herren Jhesu Christi den Jordan und alle wasser zur seyligen sindflut und reychlicher abwasschung der sunden geheiliget und eingesetzt. wir bitten durch die selbe deyne grundlose barmherzickeit, du wolltist dieszen .N. gnediglich ansehen, und mit fechtem glawben ym geyst beseligen, das durch diesze heylsame sindflut, an yhm ersauffe und unttergehe, alles was yhm von Adam angepornn ist, und er selb datzugethan hat. Und er aus der ungleubigen zal gesondert, ynn der heyligen Arca der Christenheyt trocken und sicher behalten, allzeit brunstig ym geist frolich ynn hoffnung, deynem namen diene, auff das er mit allen glewbigen deyner verheyssung ewigs lebens zu erlangen, wirdig werde, durch Jhesum Christum unszern herrn, Amen.

1566 Frankenthal (ten zuiden van Worms, in de Pfalz)
O Allmachtige, eewighe Godt, Ghy die nae uwen stranghen oordeele die ongeloovige ende onboetveerdighe Weereldt met de Sundtvloet gestraft hebt, ende den geloovigen Noach, sijn achtster, uit uwe groote barmherticheidt behouden ende bewaert, Ghy die den verstockten Pharao met all sijnen volcke in 't roode Meer verdroncken hebt, ende uwe volck Israel drooghs voets daer doer gheleydet, door d'welcke desen Doop beduydert wert. Wy bidden u doer uwe grondloose barmherticheit, dat ghy dit uwe kind genaedelick wilt aensien, ende doer uwen heiligen Geest uwen Sone Iesu Christo inlijven, dat het met hem in sijn doodt begraven werde, ende met hem magh opstaen in een nieuw leven, op dat het sijn Cruys, hem daghelicks naevolgende, vroylick draegen moge, hem aenhange met waerachtigen geloove, vaster hope, ende vieriger liefde, dat het dit leven (d'welck toch niet anders is, dan een ghestaedige doot) om uwent wille getroost verlaeten, ende ten letsten daege voor den Rechterstoel Christi uwer Sones sonder verschricken moge verschijnen, doer den selven onsen Heere Iesum Christum, uwen Sone, die met u ende den heylighen Geest een eenigh Godt leeft ende regiert in eewicheit, Amen.

Zondvloedgebed in ons Dienstboek
Almachtige, eeuwige God,
die door de zondvloed de ongelovige wereld naar uw streng gericht hebt verworpen en de gelovige Noach met zeven anderen naar uw grote barmhartigheid hebt bewaard,
die de hardnekkige farao met al de zijnen in de Rode Zee hebt verdronken, en uw volk Israël droog doorheen hebt geleid,
waarmee gij dit bad van uw heilige doop als toekomst hebt aangeduid,
en die door de doop van uw kind, onze Heer Jezus Christus, de Jordaan en alle wateren tot heilzame zondvloed en overvloedige afwassing der zonden hebt geheiligd en ingesteld:
wij bidden U om deze uw grondeloze barmhartigheid
wil deze, N.N. in genade aanzien en met recht geloof bezielen door de Heilige Geest,
opdat door deze reddende zondvloed alles aan hen/hem/haar verdrinke en ten onder ga,
wat hen/hem/haar van Adam af is aangeboren en wat hij/zij er zelf nog bij heeft/hebben gedaan,
opdat hij/zij, uit het getal der ongelovigen afgezonderd, in de heilige ark der christenheid droog en veilig bewaard, te allen tijde vurig van geest en blij in de hoop, uw naam dienen,
ten einde waard te zijn, met alle gelovigen uw belofte van eeuwig leven te verkrijgen, door Christus Jezus, onze Heer. Amen.

Verslag van de Studiekring op 15 januari 2007

De tijd op deze kringbijeenkomst werd besteed aan twee onderwerpen, zoals de opzet van deze avonden zijn zou.
Het eerste deel was bestemd voor de behandeling van een onderdeel van onze Liturgie. Het andere deel van de tijd ging naar de bijbelstudie en bijbelse theologie.

'Gebeden in de Eredienst' zijn niet dezelfde als de gebeden die de gelovigen thuis zeggen. Grote veschillen zijn: ze zijn publiek en ze zijn geen voortbrengsels van het gelovige gemoed. Zo bepalen voorbeden de Gemeente bij haar verantwoordelijkheid. Het Kyriëgebed is omwille van de nood van deze wereld - en we vallen daarmee met de deur in (Gods) huis. De voorbeden sluiten hier op aan maar zijn specifieker.
De Westerse Kerk is gewoon om met enkele psalmteksten de liturgieviering te beginnen. De Psalmen zijn het gebedenboek van de Bijbel! Ook deze zijn bedoeld als publiek gebed.

Naar aanleiding van een vraag uit de deelnemers behandelden wij deze avond de Noachidische geboden. 'Noachidische geboden' betekent: de opdrachten van de nakomelingen van Noach – en er is een samenvattend gezegde dat luidt: ‘gerechtigheid is de ware nakomelingschap van Noach’
Volgens het zondvloedverhaal heeft de mensheid sinds Noach een nieuwe start mogen maken. Joden en niet-Joden behoren gezamenlijk tot de nakomelingen van Noach. Daarom gelden de Noachidische geboden voor heel de volkerenwereld. Elders op deze website kunt u het studiepapier inzien, dat ik voor deze avond heb gemaakt.

In een volgende aflevering van deze verslagen ga ik verder in op de inhoud.

W. Baan

Verslag van de Studiekring op 29 januari 2007

Op deze kringavond zijn we verdergegaan met de beide onderwerpen van de vorige avond.
1. Gebeden in de Eredienst.
Het zondagsgebed heet ook wel Collectagebed. Collecta is meervoud, het betekent: de verzamelde (gebeden). Al wat in de pas begonnen liturgieviering gebeden is, wordt verzameld in dit ene, korte gebed.
Andere liturgiekenners zeggen, dat collecta op het verzamelde volk aanduidt.
Het wordt in een liturgieviering met meederdere voorgangers altijd door 'hoofdvoorganger' of de bisschop gebeden.
In deze zondagsgebeden treffen we een drieslag aan: Eerst wordt de Heer gevraagd, zijn barmhartigheid te gedenken. Daarna komt de eigenlijke vraag. Ten derde drukt het gebed uit, met het oog waarop het gevraagde ontvangen zou moeten worden.
Het gebed wordt beëindigd met 'Door onze Heer Jezus Christus, uw Zoon, die met U en met de Heilige Geest, leef en regeert tot in de eeuwen der eeuwen...'

Als voorbeeld de Collecta op de Tiende zondag na Trinitatis:

Eeuwige Koning en Heer aller heren, Gij die ons door het evangelie geroepen hebt om uw volk te zijn en erfgenaam van uw beloften,
Wij bidden U: leidt ons tot de kennis van uw heilzame en genadige wil,
opdat wij verstaan wat tot onze vrede dient.
Door onze Heer Jezus Christus uw Zoon, die met U en met de Heilige Geest, een enig God, leeft en regeert tot in de eeuwen der eeuwen, Amen

Door uitdrukkelijk deze gebeden te handhaven in onze liturgieviering, laat ik uitkomen dat niet ik persoonlijk bid. Het Collectagebed is het gebed der Kerk. Deze teksten vind je in alle klassieke, wereldwijde kerkgemeenschappen. Het gebruiken van deze gebedsteksten is een vorm van échte kerkelijke oecumene.

2. Het behandelen van de Noachidische geboden stuk voor stuk is onbegonnen werk. Bevattelijker is de verwerking van deze geboden door de eeuwen heen. Daarom heb ik gekozen voor een momentopname uit de geschiedenis van de Joden.
De theoloog-filosoof Maimonides (* 1135, Cordoba) was er van overtuigd, dat de Noachidische geboden rechtstreeks van God afkomstig zijn. Ze kunnen niet uit de natuur afgeleid zijn, of door de nakomelingen van Noach geformuleerd.
Maimonides was zich wel bewust van de wens van vele geloofsgenoten om de eigen overtuiging helder aan buitenstaanders uit te leggen.
Ook wilde hij graag het redelijke en verantwoorde van zijn Joodse geloof aantonen.
Daarom zette hij dertien geloofswaarheden op papier. Dat was nieuw binnen het toenmalige Jodendom. Maar al waren het dogma's, er was geen sprake van dogmatiek - want dat is systeembouw. U kunt de tekst lezen op onze website.

W. Baan

Verslag van de Studiekring op 12 februari 2007

In de eerste helft van de avond zijn we toe gekomen aan een belangrijk onderdeel in onze Liturgie: de eerste schriftlezing - die doorgaans de oud-testamentische is. Wij stelden elkaar de volgende vraag:
Waarom blijven wij het Oude Testament samen met het Nieuwe Testament lezen, en waarom kunnen wij niet volstaan met het Nieuwe Testament?

Deze vragen waren actueel reeds in de tweede helft van de eerste eeuw. Marcion presenteerde in de christelijke gemeente te Rome rond 140 een dun bundeltje 'bijbelboeken': het evangelie van Lukas en tien paulinische brieven, waarin hij nog flink geschrapt had. Alle Joodse trekjes moesten er uit...!
Veel volgelingen van Luther na de zestiende eeuw waren tevreden met een nieuwtestamentische prediking en lazen weinig in het Oude Testament.

Lutheranen in Nederland lopen (in vergelijking met de rest van de lutherse wereldkerk) al tientallen jaren voorop in aandacht voor het Oude Testament.

Ik noem u enkele belangrijke redenen waarom het Oude Testament onmisbaar in de prediking is:
Wie is Christus? Deze vraag komt voortdurend terug. Het Oude Testament bevat veel gegevens om daarmee bezig te zijn. Het Nieuwe Testament biedt ons ook veel stof, maar bestudering van het OT kan voorkomen, dat wij een eenzijdig Jezusbeeld vormen. Bijvoorbeeld een uitvergroting van de plaatsvervangende, verzoenende gekruisigde.
De betekenis van Israël en het beloofde land wordt in reformatorische en evangelikale gemeenten wel erkend. Maar het zoeken naar de juiste verhouding van de teksten daarover in Oude - en Nieuwe Testament kan fundamentalistische uitleg voorkomen.

Het Oude Testament mag niet gekwalificeerd worden als voorspelling. Dat roept misverstanden op:
nu alles uitgekomen is, kan het OT gemist worden,
het aardsgerichte van het OT is inferieur aan het geestelijke NT, en
de Kerk is gekomen in de plaats van Israël.

Een ander gevaar is een overschatting van de waarde van het Oude Testament. De Utrechtse theologieprofessor A. van Ruler noemde het Nieuwe Testament: 'Het verklarend woordenboekje bij het Oude Testament'. In deze aardige vondst zit een kern van waarheid. Maar het Nieuwe Testament is meer dan dat: het getuigt van vervulling -- een bijbels begrip dat de prediking van het Oude Testament niet overbodig maakt maar volledig tot haar recht laat komen.

In de tweede helft van de avond gingen wij verder met de bestudering van het boek Genesis. Wij bekeken een mogelijke indeling van dit boek aan de hand van het sleutelwoord toledot. U kunt in deze zin klikken om het studiepapier in te zien.

De deelnemers gaan de gegevens thuis bestuderen en over veertien dagen bespreken wij het.

W. Baan

Verslag van de Studiekring op 26 februari 2007

Het eerste gedeelte van de avond hebben we zoals gebruikelijk besteed aan liturgiek. Aan de orde waren de verhouding van Epistel en Evangelie. De Epistel staat voor een (meestal midddelste) schriftlezing die uit de Nieuw-testamentische brieven genomen is, of soms uit het boek Handelingen of Openbaring aan Johannes. Ze hebben meestal een 'vermanend' karakter. Maar dat is nooit moralistisch. Sommige Epistellezingen zijn prachtig gevat in een evangelisch kader. Een voorbeeld is die op het Hoogfeest van Pasen, in de dagdienst.
Daarin wordt ook verwezen naar het ongezuurde deeg in de Joodse liturgie.
De Epistels zijn bijna allemaal eerder geschreven dan de Evangeliën. Toch komt de Evangelielezing in de Liturgie ná de Epistellezing. Hierachter zit de klassieke gedachte dat wij met de woorden van Christus op hét hoogtepunt zijn aanbeland. Dit kan misverstanden in de hand werken, zoals we in de vorige bijeenkomst hebben besproken.
In de jaren zeventig van de vorige eeuw schrapte onze Liturgische Commissie één van de beide doxologieën rond de evangelielezing. De redenering was: het zou teveel eer zijn voor deze schriftlezing, want we zingen niets voor de oud-testamentische lezing en blijven er bij zitten. In Dordecht, Zierikzee en nog een enkele ander Gemeente werd de dubbele doxologie gehandhaafd. Immers, wij lofprijzen niet een lezing vanaf papier, maar het levende Woord, Christus.

Na de pauze gingen wij verder met de behandeling van van de opbouw en de strekking van het boek Genesis. De kringleden hadden het studiepapier bestudeerd. Ik ben begonnen bij Genesis 2:4 en heb daaraan de meeste aandacht besteed.
Genesis 2:4 wordt doorgaans uitgelegd vanuit de andere genesisteksten waarin het woord toledot staat. Maar zou het niet beter zijn, deze eerste toledottekst juist als norm te nemen en aan de hand daarvan de andere toledotteksten uit te leggen?

De eerste vraag die wij stellen: waartoe is de scheppping van hemel en aarde? Vele Joodse rabbijnen zeggen: 'Die is terwille van de gave van de Tora aan Gods eerstgeborene, het volk Israël.' De Torah is dus prae-existent, 'werd al door God gelezen voordat Hij zijn scheppende arbeid begon.'
Hier is een totaal andere manier van omgang met de gewijde geschriften dan zoals wij dat geleerd hebben.
Omdat Israël Gods eerstgeborene is, kunnen we stellen dat de wording van Israël de menswording is. Het is een gerichtheid op de toekomst, vaak onder strijd en mislukking. Want deze wording is geen zaak van vitaliteit. De toledot zijn geen geslachtsregister om daarop trots terug te kijken. Het zijn verwekkingen, en die zien vooruit.
Deze doorbraak naar de toekomst is volgens het boek Genesis Israëls oorsprong.

De volgende keer werken we dit nader uit en bezien we de verwekking die ternauwernood is.

W. Baan

Verslag van de studiekring op 12 maart 2007

In het eerste gedeelte van de avond behandelde ik de keuze voor - en de inhoud van het zondagsevangelie van de afgelopen zondag: Oculi. Het evangelie van de ene demon die tenslotte met zeven maten terugkeert.
In de eerste plaats: de keuze is vele eeuwen geleden ingegeven door de voorbereiding op het Paasfeest in het algemeen en op de Doop in de paasnacht in het bijzonder. Demonenuitdrijving was een bekende en aanvaarde praktijk in de Oud-christelijke Kerk.

De inhoud zouden we – zoals we in de afgelopen maanden bij de evangeliën altijd geprobeerd hebben – wel willen herleiden op de Hebreeuwse Bijbel, maar dat lukt niet. In het Oude Testament staat weinig over demonen. Ze worden op enkele plaatsen met bijvoeglijke naamwoorden aangeduid: de harige, de zwarte, de droge, of ze heten leugengeest. Alleen de naam Azazel kennen wij als aanduiding van een woestijndemon naar wie de verzoenbok (in het ritueel van Grote Verzoendag) gestuurd werd. Het bijbelse Israël schonk weinig aandacht aan aparte, individuele boze geesten. Alleen de Heere-God is de enige en unieke Allerhoogste met wie rekening te houden is.
In de tijd van de Babylonische ballingschap kwamen de Joden in aanraking met demonologieën uit Perzië. Het Zoroastrisme, dat dualistisch is, liet uiteraard veel ruimte voor speculatie over verschillende boze geesten en hun namen en rollen. Zo kwam het, dat er in de intertestamentaire periode meer aandacht in de geschriften besteed werd aan deze geesteswereld.
We hebben als reactie op dit onderwerp gesproken over de realiteit van de demonen in deze tijd. Wij weten veel over psychiatrische verschijnselen, wij beseffen dat geestesziekten niet afdoende verklaard en zeker niet altijd genezen kunnen worden. Staat een verklaring die wij zoeken in de realiteit van de demonen, misschien op gespannen voet met de eigen verantwoordelijkheid die wij bij ieder mens verwachten? Maar sommige mensen kunnen niet zelf keuzen maken en kunnen niet verantwoordelijk voor hun daden worden gehouden.

Het gesprek is wat uitgelopen, zodat het onderwerp van de tweede helft van de bijeenkomst opgeschoven wordt naar 26 maart. Dat wordt dan de geboorte van de zoon die ternauwernood is, en een vergelijking tussen die geboorte en de geboorte van de Christus Jezus.

W. Baan

Verslag van de studiekring op 16 april 2007

Het onderwerp in de eerste helft van de avond was: het Credo in de Liturgie.

We begonnen met een korte opfrissing van onze kennis. Er zijn drie oecumenische geloofsbelijdenissen: zij zijn door alle klassieke kerkgenootschappen aanvaard.
In het tweede millennium van onze jaartelling ontstonden geloofsbelijdenissen die aan afzonderlijke kerkelijke richtingen gebonden zijn.
Credo betekent ‘ik geloof’ - een ‘ik’ dat ingebed is in het geheel der Kerk. Het is vergelijkbaar met het ‘ik’ in veel Psalmen dat staat voor de vierende volksgemeenschap in de tempel.
In de lutherse Liturgie van Woord en Gebed heeft het Credo geen vaste plaats. Het kan gezegd/gezongen worden na de evangelielezing, na de preek of vlak voor de wegzending. Elke plaats geeft een nuance weer die bij het Credo hoort: ‘hoofdsom van het Evangelie’, onderstreping van de kerkelijke prediking en de mondelinge belijdenis die wij de wereld inbrengen.
In ons gesprek vroegen wij ons af hoe dan het Credo van de Kerk zich verhoudt tot de eigen geloofsbeleving. We kwamen uit op een mening die wij konden delen: het Credo geeft houvast ook wanneer we twijfelen of wanneer we met sommige gedeelten moeite hebben. Deze twijfel en moeite zijn mogelijk in onze Gemeente; wij verwijten ze elkaar niet. Een eigen geloofsbelijdenis is niet afkeurenswaardig, mits altijd voorafgegaan door het Credo van de Kerk.

In het tweede deel van de avond behandelde ik de ‘wonderbare geboorte.’

Dit is een sleutelbegrip in het boek Genesis, en ook in de rest van de gewijde Schrift.
Wonderbare geboorte staat tegenover elke vorm van biologisch en natuurlijk omschreven geboorte. Mijn inziens is de term ‘maagdelijke geboorte’ niet schriftuurlijk. Deze term wekt de suggestie, dat de geboorte van Christus uit te leggen is als een bovennatuurlijk gebeuren waarin de voortplanting op miraculeuze wijze is omzeild. Dan behoort het bij spectaculaire erotische verhalen uit de antieke religies over goden die bij mensenvrouwen halfgoden verwekken.
Wonderbare geboorte mag niet los gemaakt worden uit de geschriften waarin zij beschreven wordt: de Torah en de Profeten. De God van Israël doet ongedachte heilsdaden door een nieuw begin. Dit is herhaaldelijk de verwekking van een zoon uit een vrouw die oud en/of onvruchtbaar is, weduwe of anderszins uitgerangeerd wat betreft het voortplantingsproces. De omstandigheden zijn ongunstig, zoals het dragen van smaad om kinderloosheid of vanwege afwijkend gedrag, of de slavernij of ballingschap van het hele volk.
Maria is een jong meisje dat verdachtmaking moet dragen; ook haar verloofde Jozef wil er haastig vandoor. Maar een engel van de Heer verkondigt het Woord dat van rechtvaardiging spreekt. De evangelist Mattheus neemt in het geslachtsregister van Jezus twee scabreuze gegevens op: de relatie van Juda en Tamar en van David en Bathseba. Het rechtvaardigende Woord gaat ook over deze kwalijke erotiek.
Wonderbare geboorte in schriftuurlijke zin is schokkend voor mensen die moralistisch denken of God bespreken als een bovennatuurlijk wezen.
Op de volgende bijeenkomst, 14 mei a.s., behandelen wij: de zoon in Israël.

W. Baan

Verslag van de studiekring op 14 mei 2007

Ditmaal hebben we na de opening met elkaar twee liederen geoefend: de gezangen 236 en 238. Deze worden gezongen op het aanstaande Hoogfeest van Pinksteren. Het Vrouwenkoor La Confiance zal ons daarbij helpen. Deze gezangen hebben oude melodieën die wij vooral moeten bewaren. Het Gregoriaans en de Latijnse Liturgie zijn grondslagen van onze lutherse Eredienst.

Een groot deel van de avond hebben we gewijd aan verhouding Schriftlezingen - preek.
Hoe komen de Schriftlezingen in de Liturgie? Omdat in de Synagoge en in de vroeg-christelijke Gemeente gelezen werd uit de Torah, de Profeten, en alle overige boeken die Geschriften worden genoemd. Er was al vóór Christus een leesrooster. Roosters zijn er tot de dag van vandaag. Twee van de argumenten om het gebruik van roosters te verdedigen zijn: de Kerk blijft bij het vieren van de Hoogfeesten, en de predikator krijgt niet de kans om zijn eigen smaak van tekstkeuze uit te leven. Wil de predikator toch met eigengekozen bijbelteksten komen, dan is de kansel de plaats om ze voor te lezen en uit te leggen.
Schriftlezingen krijgen niet altijd gepaste aandacht van de kerkganger. Er zijn Rooms-katholieken die pas halverwege de Woorddienst het kerkgebouw betreden, in de mening dat het eucharistische gedeelte toch het belangrijkste is. Er zijn ook protestanten die niet opletten tijdens de Schriftlezingen; zij wachten totdat de preek komt, omdat het naar hun mening daar om gaat. Dat is verkeerd, want de Schriftlezing brengt ons bij de bron en de norm van de prediking: dat is de heilige (of beter: gewijde) Schrift.
Wil dit zeggen dat een preek te allen tijde uitleg van een bijbeltekst of -pericoop moet zijn? Niet in de zin van een nauwkeurige woord-voor-woord verklaring. Dat is niet nodig op de preekstoel en in de meeste gevallen ongewenst. Laat de predikant dat thuis doen of op een studiekring. Wie een maaltijd voorgeschoteld krijgt, hoeft ook niet voortdurend te beseffen uit welke ingrediënten deze bestaat en hoe de samenstelling is. Dat is analyse. Maar voor het genieten telt de synthese.
Het gaat het in een preek om een centrale boodschap, en die is Christus.
Hier is iets waarin calvinisten en lutheranen elkaar kunnen herkennen: wordt het Evangelie verkondigd, staat Christus in het middelpunt?

In het tweede deel van de avond zijn we begonnen met de behandeling van het themawoord 'zoon' - de zoon in Israël. In deze en in de laatste bijeenkomst voor de zomer kijken wij vooral naar het functioneren van dit wooord in het Nieuwe Testament. Daarvoor nemen wij één van de oudste brieven van Paulus ter hand:
de Galatenbrief.
Deze brief laat de controverse tussen jodenchristenen en heidenchristenen zien: is de Torah ook voor de christgelovigen uit de volkeren verplichtend?
Paulus voert Abraham ten tonele en zegt dat de beloften aan hem gedaan zijn (dat is Evangelie) voordat de Israelieten de Torah ontvingen. De Torah is maar een tijdelijke voogd. Eerst was het volk Gods een onmondige, nu mag het een (vrije) zoon zijn.

Paulus schrijft niet: de Torah heeft afgedaan. Wel spreekt hij over de vloek van de Wet. Hij kijkt naar de mensen met wie hij te maken heeft, in de Gemeente van Galatië, en constateert: hier zijn gelovigen die, ondanks dat zij in Christus een nieuw schepsel zijn, zich toch weer onder het juk van de Wet begeven. Maar dit vraagt de Heer niet. De Wet hoeft niet opnieuw als een zware verplichting op hen te rusten, maar is tot zijn voltooiing gekomen in Christus. Geloof in Christus gaat voorop.

De vraag is nu: wat is dan nog het verplichtende gezag van de Torah? Hoe is verhouding van Christus de Zoon tot ons als zonen?

W. Baan

Verslag van de studiekring op 17 september 2007

Op deze eerste studieavond na de zomervakantie behandelen wij eerst het begin van de Avondmaalsliturgie. Onze aandacht gaat uit naar de zogenaamde beurtspraak voor de Prefatie. Beurtspraak is een goed Nederlands woord voor dialoog.

‘Vrede zij met u’ is oorspronkelijk de bisschopsgroet. Zinvol, omdat de bisschop dan pas actief wordt. In Diensten met meerdere voorgangers is doorgaans hij degene die eigenlijke Avondmaalsritus inleidt.
‘... met uw geest’ betekent niets anders dan ‘... ook met u’ – het antwoord van de kerkgangers.
‘Verheft de harten’ Een oproep die ons bepaalt bij Christus die zit aan de rechterhand van de Vader. Het gaat niet om afstand te nemen van het lagere, het vergankelijke. Deze oproep brengt ons tot evenwichtigheid, wanneer Christus’ tegenwoordigheid in het Avondmaal aan de orde komt. Dan blijft hij ook bij de Heer.

‘Laat ons dankzeggen...’ Oproep tot lofprijzing, die naar de Prefatie toeleidt. Daarover spreken wij de volgende keer. Nu nemen wij even de tijd om een onderdeel uit de Liedmis te oefenen, in de Liturgische Katern p. 30: het Sanctus.

Luthers bedoeling van het opzetten van de Liedmis was, om naast de Latijnse Liturgie ook een Avondmaalsdienst met Duitse verzen te bieden. De achtergrond van dit lied: Jesaja zag in een visioen de Heer, die door de Serafijnen ‘Heilig heilig heilig’ toegezongen wordt, hfdst. 6. In een iets andere tekst is dit lutherse liturgicum ook opgenomen in het Liedboek voor de Kerken: gezang 24.

Het woord ‘heilig’ brengt ons tot de bijbelse theologie die zoals gebruikelijk is na de pauze aan de orde komt. Er zijn in de theologische (Latijnse) terminologie twee woorden die wij meestal met ‘heilig’ vertalen.
Het woord ‘sanctus’ staat voor de heiligheid van Gods Vader, van Christus of van de Heilige Geest (en eventueel van de Drie-eenheid).
Maar er is nog een ander woord: sacer. We kennen dat in uitdrukkingen als sacraal, consacreren, sacerdos (Latijn voor priester). Het is een afgeleide of toegekende heiligheid. ‘Gewijd’ is een goede vertaling.
De Bijbel heet ook wel heilige Schrift, en dat komt van het Latijnse Scriptura Sacra. Het is een aanwijzing dat de Bijbel nooit werd vereerd als was het de sprekende God zelf.

Eerst was er de mondelinge overlevering, later kwam de schriftelijke neerslag. We kunnen er van uit gaan dat Jezus niets van zijn woorden op schrift gezet heeft. Schrijven deden enkele apostelen en evangelisten. Maar ‘een laatkomer’ als Paulus heeft Jezus nooit zelf ontmoet.
Toch zegt Paulus dat hij ‘... van de Heer heeft ontvangen hetgeen ik u ook overlever ...’. Dit is niets anders dan traditie. Leggen we de Evangeliën en de Brieven naast elkaar, dan merken wij zo vele verschillen op dat we wel moeten constateren: de traditie begint al bij het samenstellen van de Nieuw-testamentische geschriften.

Luther heeft zich zeer afgezet tegen de traditie, maar dat was in zijn situatie begrijpelijk. Het is echter onjuist om Luthers verzet te verabsoluteren en aldus de traditie gering te achten. Met de resultaten van het talen- en bijbelonderzoek van de afgelopen decennia achter ons, constateren wij dat Luther op voor-wetenschappelijke wijze met Schrift en Traditie omging.
Luthers visie op de gewijde Geschriften had wel de kiem van vernieuwing in zich. Hij onderschikte geschreven teksten aan de ooit mondeling overgeleverde Woorden Gods. ‘Het Woord van God is bedoeld om luidop gesproken te worden,’ aldus Luther. Ook maakte hij onderscheid tussen Schriftwoorden die het heil verwoorden en die in de periferie staan.

De volgende keer, 8 oktober ‘s avonds, gaan wij verder met de volgende onderwerpen:
Liturgiek: de Prefatie en het Sanctus
Bijbelse theologie: mondelinge en schriftlijke overlevering, en het gebruik van bijbelteksten om leerstellingen te funderen – met als voorbeeld de genadeleer ontleend aan de Galatenbrief.

W. Baan

Verslag van de studiekring op 8 oktober 2007

In het eerste deel van de avond hielden wij ons weer bezig met liturgiek. Wij vervolgden de behandeling van onderdelen van de Avondmaalsliturgie en hun achtergrond.
De Beurtspraak en de Prefatie hebben duidelijke Joodse wortels. In de tafelgebeden worden de disgenoten herhaaldelijk opgeroepen om de Heer te danken, te loven of te zegenen. Zegenen is ‘goed-spreken van...’ – een vertaling die wij al in het Latijnse benedicere aantreffen.

‘Laat ons dankzeggen de Heer onze God’ zingt de voorganger.
Het antwoord van de Gemeente hierop, vlak vóór de prefatie luidt in onze Liturgie: ‘Het is waardig en recht’. Er zijn Rooms-katholieken die in hun Nederlandstalig Liturgie zingen: ‘Hij is onze dankbaarheid waardig.’
‘Het is waardig en recht’ is een zinnetje dat vrijwel gelijk is aan het begin van de prefatie.
De prefatie is een lofgezang, in onze Gemeente in gregoriaanse stijl gecantileerd, dat iets zeer wezenlijks van de Avondmaalsliturgie uitdrukt: de dankzegging omwille van de bevrijdende Heer die komt: komt in zijn volk, komt in de wereld, komt in het Avondmaal, komt om zijn koningsregering te ontplooien.
De inhoud van de prefatie is verheven van taal, het is een hoogtepunt van geconcentreerd woordgebruik. In drie of vier krachtig zinnen wordt een hoofdgedachte neergezet.
Voor elke belangrijke zondag is wel één in het bijzonder; sommige zijn ontstaan in het eerste millennium. Ook de naamloze zondagen, in de ‘groene tijd’, kennen mooie prefaties.
Een voorbeeld:

‘Ja waarlijk ... ... dankzeggen door Christus onze Heer.
Want ook al hebt Gij onze lofprijzing niet van node,
toch is het uw gave dat wij U dank mogen zeggen;
want onze lofprijzing maakt U niet groter,
maar ons strekt ze tot bevrijding.
En daarom, met engelen ... ... zonder einde de lof uwer heerlijkheid!’

In de andere helft van de avond bespraken we het ontstaan en het functioneren de Wet, zoals deze ter sprake komt in Oude - en Nieuwe Testament.
Het materiaal van een vorige avond lag ten grondslag aan de volgende stelling: het is onjuist om een (bijv. lutherse) leer die de ‘werken der Wet’ verwerpt ‘ten gunste van het Evangelie’ als een algemene uitlegregel te leggen over alle brieven van Paulus.
Wij hebben deze kwestie toegelicht met behulp van de Galatenbrief.
In de eerste plaats had Paulus in de Gemeente van Galatië een concrete situatie op het oog. Deze situatie is anders dan de individuele heilsvraag en het gebukt gaan aan onder moralistisch verstane schuld.
Ten andere is het ten hemel willen gaan dankzij de verdiensten uit wetsonderhouding beslist niet representatief voor het Jodendom.
We laten ons gezeggen door Psalm 19:8-12, waar aan Gods wet, inzettingen, geboden en rechtsregels een blij makende kracht wordt toegeschreven.
‘In het houden van die is grote loon,’ een letterlijke vertaling van vers 12b, waar geen voor-wat-hoort-wat mentaliteit wordt beschreven.
Het leven uit Gods Wet zelf is de beloning. Zo is de Wet een gestalte van het Evangelie.

W. Baan

Verslag van de studiekring op 22 oktober 2007

In het eerste deel van de avond gingen we verder met liturgiek. We waren toe aan de behandeling van de 'Canon van de Mis.' Dit is een onderdeel van de Eucharistieviering waarmee Luther is opgegroeid. Canon wil hier zeggen: maatstaf. De miscanon van de officiële Latijnse Liturgie bevat de hoofdsom: dit gebeurt er volgens de Rooms-katholieke Kerk wanneer de eucharistie wordt gevierd. Strekking is: het bidden van de Kerk of God de aangebrachte gaven wil aanvaarden zodat ze een verzoenend offer worden.
Luther kreeg groeiende weerzin tegen het spreken van de Kerk die een offer opdraagt aan God. Het was, leerde hij, juist de Heer zelf die zich aan zijn Kerk geeft. Het is niet door de macht van de Kerk en haar gewijde priester, het is het levende Woord waardoor eucharistie mogelijk wordt.
De Kerk houdt Woord en Sacrament gevangen, aldus het verwijt van Luther.
Sinds dat verwijt klonk, kwam er nog een tweede front bij: dat van de Schwärmer, de radicale geestdrijvers of (weder)dopers. Toen moest Luther tussen twee uitersten zijn weg zoeken. Hij zette zich af tegen de systeembouw en de kerkelijke manipulatie die hij bij Rome aantrof, en voorkwam dat hij terechtkwam aan de andere kant. Want het andere uiterste was het individualisme van de vrome ziel die meende door de ontvangst van de H. Geest geen bijbel, leer of Kerk meer nodig te hebben.

Ik heb geprobeerd om te formuleren waar ik zelf als luthers predikant sta. Niet op een basis van algemene waarheden, zoals: iedereen weet dat er een god is; dan ook niet in een kerk die deze kennis wat oppoetst met behulp van bijbelteksten over Christus.
Daarentegen gelovend dankzij de unieke zelfopenbaring van de God van Israël. Dit is een bijzondere start: alleen door Christus spreek ik over God.

De scholastieke rooms-katholieke theologie die sinds de Middeleeuwen beoefend wordt, is in wezen filosofisch: zij sluit aan op bekende structuren en symbolen en gelooft dat Gods genade dat alles bekroont. De protestant stelt zich bewust kritisch op: luistert eerst naar de prediking van de 'ene Naam die ons gegeven is om daardoor behouden te worden.' In Christus heeft de God van Israël vlees en bloed van mensen op zich genomen.
Beide uitgangspunten roepen een spanningsveld op. De 'lutherse theologie' beweegt zich in dat spanningsveld.

Na de pauze vervolgden wij onze behandeling van de bijbelse theologie en de verhouding van Torah en Profeten.
Ik legde uit waaraan is te zien dat verschillende schrijvers gewerkt hebben aan de 'Vijf Boeken van Mozes', de Torah. Daarna kreeg het boek Deuteronomium onze aandacht. De naam van dit vijfde boek van de Torah betekent: tweede wetgeving. Het boek is naar alle waarschijnlijk de vrucht van overschrijven en actueel maken van een reeds bestaande (maar versleten) boekrol. Actueel maken van bestaand materiaal was in die tijd normaal en geaccepteerd.
Het is belangrijk om te weten dat - en hoe er 'gebouwd' is aan bijbelboeken. Dat voorkomt dat wij van de Bijbel een heilig boek maken. Zo kunnen wij ook intolerantie die zich op 'het Woord van God' beroept, onder ons voorkomen.

Na de Torah komen, in de Joodse canon van bijbelboeken, de Vroegere Profeten en de Latere Profeten. De eerste groep bestaat uit de boeken Jozua, Richteren, en I,II Samuel en I,II Koningen.
Joodse uitleggers, bijvoorbeeld Martin Buber en Franz Rosenzweig, kunnen ons helpen bij het juist verstaan van deze Vroegere Profeten. Deze boeken zijn geen historisch verantwoorde geschiedenis. Zij zijn profetisch: zij confronteren het volk Israël met het leven vanuit - en met de Torah.
Daarover zal het de volgende keer (7 november) gaan.

W. Baan

Verslag van de studiekring op 7 november 2007

Luther en en andere theologen van zijn tijd hebben ingewikkelde discussies gevoerd over het wezen van brood en wijn in eucharistie of avondmaalsviering. Om ze te kunnen volgen, moeten we op de hoogte zijn van hun filosofische achtergrond. In de Middeleeuwen moest elke aanstaande theoloog eerst een grondige wijsgerige scholing ontvangen. Aan de Europese universiteiten was deze scholing opgezet aan de hand van het werk van de klassieke Griekse filosofen. Plato, Aristoteles waren bekend, en ook wel de Ionische natuurfilosofen, soms vertaald uit het Arabisch!

Luther heeft in zijn jonge jaren studie gemaakt van Albertus Magnus, Thomas van Aquino, Duns Scotus en óók van Willem van Occam (1290-1349). De laatste is al een stuk subjectiever in zijn denken dan de eerstgenoemden en zijn werken hebben invloed op Luther gehad. Een occamist mogen we hem niet noemen: daarvoor had hij teveel kritiek op de scholastieke methode van Occam. Wat was dan de invloed van Occam op Luther?

Luther vond het fascinerend dat Occam de moed had, filosofische waarheid en theologische waarheid uit elkaar te houden. Zo kon hij een vraagteken zetten achter de transsubstantiatie: de leer dat het wezen (of substantie) van brood en wijn veranderen in het lichaam en bloed van Christus, en de 'bijkomstigheden' d.w.z. uiterlijk, smaak en geur, hetzelfde blijven voor onze zintuigen.

Luther wilde niet meer filosofisch spreken over brood en wijn, maar evangelisch. De Inzettingswoorden zijn allereerst prediking: de bediening van zondenvergeving. 'Omdat Christus heeft gezegd: dit is mijn lichaam, geloof ik dat het brood in het Avondmaal zijn lichaam is', aldus Luther, die een verdere filosofische uitleg eigenlijk overbodig achtte. Zijn eigen standpunt in de theologische discussie: deconsubstantiatie, kon hij ook wel missen.

In de tweede helft van de avond ging ik verder met het overzicht van de Vroege Profeten.
Ter aanvulling van de slotwoorden van de vorige keer heb ik voorbeelden gegeven van het 'onhistorische' van deze boeken. Koning David was op het wereldtoneel een onbetekenende stadskoning, en zoon Salomo regeerde echt niet over een wereldrijk. Toch krijgen zij in de boeken Samuël en Koningen veel aandacht en worden als belangrijk voorgesteld. Omgekeerd is er ook zoiets aan de hand met Omri en zoon Achab, koningen van Israëls Tien-Stammen rijk. Omri krijgt geen aandacht, behalve dan dat de schrijver zegt: 'Hij deed wat kwaad was in de ogen van de Heer.' Achab wordt afgeschilderd als een hebzuchtige schurk, aan de leiband van een Fenicische afgodische prinses. Maar beide vorsten hadden groot internationaal aanzien en heersten zeer bekwaam over een groot gebied.

Deze boeken hebben gemeenschappelijke hoofdthema's: het land van belofte, het koningschap, de tempel. Van een koning wordt beschreven inhoeverre hij de rechtsregels en de voorschriften van Israëls Heere-God heeft hooggehouden en in de practijk gebracht. Daarom is David de ideale koning: hij heeft nog het zuiverste beantwoord aan wat de Heere-God van Israëls koning verwacht.

W. Baan

Verslag van de studiekring op 3 december 2007

In de eerste helft van deze avond sloten we het onderwerp liturgiek af. We hebben de laatste onderdelen van de Avondmaalsliturgie besproken:
- het 'Dankt de Heer want Hij is vriendelijk'
- het bidden van Psalm 103
- de formulering van de Zegen.

Het woordje 'vriendelijk' spreekt ons allen aan. We realiseren ons dat wijzelf niet altijd vriendelijk zijn, maar dat de Heer 'wezelijk vriendelijk' is.
Het daaropvolgende bidden van Psalm 103 is belangrijk omdat daarin wordt verwoord dat genezing en herstel heilsdaden van God zijn, altijd in hun voltooiing vóór ons liggen en nooit door ons gemanipuleerd mogen worden.
De Zegen is in onze Avondmaalsdienst meestal die in de woorden van de hogepriester Aäron. Belangrijkste bespreekpunt was: gebeurt er iets bij het zegenen, of is het een wens? Ik spreek de werkwoorden in de zegenspreuk altijd in de tegenwoordige tijd uit. Daarmee laat ik blijken dat het de Heere-God is die zegent en dat dit een realiteit is.

Een nagekomen vraag betrof het Klein-Gloria dat in de Introïtus volgt op het psalmfragment. Is dit niet het koppelen van een wezensvreemd element aan een Joodse gebedstekst? Inderdaad heeft het iets tweeslachtigs: de Kerkvaders wilden Joodse teksten in de kerkelijke Liturgie bewaren, en tevens de zeer belangrijke belijdenis van de Drie-ene God als een lofprijzing voortdurend herhalen.
Het Klein-Gloria is primair lofprijzing, en geen verstandelijk bewijs voor een leerstuk dat in de Psalmen gevonden zou kunnen worden. Zelfs al zouden we het Klein-Gloria schrappen, dan kunnen we toch niet terug gaan, áchter het ontstaan van de trinitarische belijdenis. Dat grijpt regelrecht in op het Kerk-zijn sinds het Concilie van Nicaea (325).

Ter afsluiting deed ik een voorstel voor een nieuw onderwerp bestemd voor de eerste helft van de avond: het mensbeeld in de heilige Schriften en in deze tijd, vooral met het oog op de ethiek. Geen gemakkelijke kost, maar waard om een poging tot behandelen te wagen.

In de tweede helft van de avond stelde ik een thema aan de orde dat erg actueel is. De Synode van de pkn heeft namelijk een rapport besproken dat gaat over 'onze onopgeefbare verbondenheid met het volk Israël' - een zinsnede uit het eerste artikel van de pkn-kerkorde.
Het rapport is opgesteld naar aanleiding van de kritische vraag, of deze 'onopgeefbare verbondenheid' niet ten koste gaat van onze solidariteit met het lijdende Palestijnse volk.
Het thema ter behandeling is: de landbelofte en het belang van het land voor de Jood.

Ik ben begonnen met iets te vertellen over het Zionisme en over iemand die aanwezig was op het eerste zionistische congres (Basel, 1897): Martin Buber. Juist van Buber kunnen we een genuanceerd standpunt vernemen over de waarde van de terugkeer naar het land. Hier ligt een geschilpunt met Theodor Herzl, een toonaangevend persoon binnen de zionistische beweging: of het land van belofte noodzakelijk is voor het bestaan en de identiteit van het Joodse volk.

We gaan de volgende keer verder met de bespreking hiervan, en proberen ook een fundamenteel verschil te verhelderen waarmee we kennis gemaakt hebben: een uitleg van het begrip 'geloof' die onder Joden heel anders opgezet wordt dan zoals het onder Christenen gangbaar is.

W. Baan

Verslag van de studiekring op 4 februari 2008

NB: Aan het begin van elk volgend verslag is er een korte behandeling van een psalmgedeelte in onze liturgie.

Als openingsgebed heb ik enkele verzen uit Psalm 109 genomen. Een psalm, gebeden in krasse taal. De vijanden krijgen er van langs en de Heer wordt gevraagd om het oordeel over hen te voltrekken.
De inhoud valt uit de toon van de mooie, evenwichtige en vrolijk-positieve godsdienst waar de gemiddelde kerkganger van 2008 zo van houdt. Bovendien zijn de vragen acuut: wat zijn die vijanden, wie zijn ze en heb ik ze?
Ik heb gepleit voor het serieus nemen van de vijanden in de psalmen. Het zijn mensen in het volk van de Heer die ondanks hun deelgenootschap aan het Verbond leven alsof God niet zou zien dat zij de Torah veronachtzamen..
Het is onjuist om ‘de vijanden’ te vergeestelijken. Het zijn niet onze slechte eigenschapen of onze schuldgevoelens. De psalmen zijn te duidelijk en concreet om van metaforen te spreken.
In onze kerkelijke gemeenschappen zijn wij niet graag bezig met tegenstellingen. Maar in psalmen als deze worden de verschillen niet geschuwd. De tegenstanders worden duidelijk benoemd. Het komt ondermeer omdat hier de orthopraxie belangrijker is dan de orthodoxie. Anders gezegd: hoe te leven en welke daden in overeenstemming zijn met de Tora, dat zijn de vragen die er toe doen.

Met ingang van deze bijeenkomst gaan we ons bezighouden met begrippen als persoonlijkheid, individu en mensbeeld. Er zijn grote verschillen tussen de mensvisies in het Oude Testament en het nabijbelse Jodendom enerzijds, en de moderne psychologie anderzijds. De vraag is wat er gebeurd is ‘in de tussentijd.’

We zijn begonnen met iets actueels: de ongemeen felle discussie die de voormalige hervormde predikant Dr R. Süss voert met vertegenwoordigers van de lutherse synode binnen de PKN. Dr Süss, die nu actief is in de Joodse gemeenschap, is van mening dat Luther in beginsel anti-joodse geloofsopvattingen had. Hij vindt dat de lutheranen zich wat dit betreft duidelijk van Luther moeten distantiëren. Prof. dr J.P. Boendermaker ligt ook onder vuur. Hij is leermeester van Süss geweest – en ook van mij... Daarom citeerde ik prof. Boendermaker: als tegenwicht iets dat ik zelf hem heb horen zeggen:
‘Je moet Luther niet groter en belangrijker maken dan hij is en zelf wilde zijn. Luther heeft de aftrap van de Reformatie gegeven, maar anderen zijn gelukkig verder gegaan. Er is zoveel waar Luther zelf niet aan toe gekomen is...’

Ik ben, om te beginnen met het nieuwe onderwerp, gebleven bij Luther. Wie was hij als individu?
Een geruchtmakend boek dat deze vraag behandelt, is geschreven door Erik Erikson.
Erikson was van Deense afkomst, geboren in 1902. Hij had een Joodse moeder. Als leraar in de schone kunsten te Wenen was hij Anna Freud tegengekomen, de dochter van de psycho-analyticus Sigmund Freud. Onder diens invloed promoveerde hij in de psychiatrie.

In 1933 vluchtte hij voor de Nazi’s naar Amerika. Hij werd hoogleraar aan de belangrijkste universiteiten en specialiseerde zich in kinderpsychiatrie.

In zijn boek ‘Young man Luther’ past hij zijn eigen psycho-analytisch schema toe op de ontwikkeling van Maarten Luthers persoonlijkheid. Erikson heeft veel aandacht voor de invloed van de autoritaire vader Luther op de opgroeiende Maarten. Daarbij komen Maartens angst voor de eisende God, zijn nog grotere angst voor de duivel, zijn schuldgevoelens en zijn zondebesef. ‘Voer voor psychologen,’zoals het gezegde luidt.
Wij waren het met elkaar eens, dat Erikson Luther niet voldoende peilt wanneer hij zijn geestelijk leven psycho-analytisch verklaart. We weten dat de meeste psychiaters uit de school van Freud godsdienst als een afwijking zien.

W. Baan

Verslag van de studiekring op 6 maart 2008

Hoe begint elke bijeenkomst van de studiekring? Met gebed. Waar komt dit gebed vandaan? Uit het belangrijkste gebedenboek van Israël en van de Kerk: de Psalmen.
Veel kerkelijke bijeenkomsten beginnen met een andersoortig gebed: zelfgekozen woorden. Maakt dat wat uit? Zeker als daar de gedachte achter zit, dat de bidder een persoonlijke relatie met God heeft en de gebedswoorden laat afhangen van de eigen gemoedsgesteldheid.
Het psalmgebed heeft een andere achtergrond; dit bidden heeft een andere drijfveer. Het is een deel van de Joodse Liturgie en van het ‘Gebed der Kerk’. Wie dat bidt, voegt zijn/haar stem tot de vele stemmen van bidders in verleden en heden. Op die manier blijven we ook dicht bij Israël en de Synagoge.

We hebben in de eerste helft van deze avond de behandeling van Psalm 109:4 afgerond en Psalm 117 als nieuw psalmgebed genomen.
Psalm 109 is een een gebed van een gelovige die wordt vervolgd door vijanden.
Waarom is de inhoud van Psalm 109:4 zo bijzonder? Vanwege het tweede versdeel, waar in de grondtekst slechts twee woorden staan: ‘Ik gebed.’
De oude vertalingen (Staten Vert., Nieuwe Vert. NBG) blijven dicht bij de letterlijke woorden en luiden: ‘Maar ik was steeds in het gebed.’ Geen foute maar wel wat tekortschietende vertaling. De indruk wordt gewekt de bidder zich gekwetst terugtrekt in zijn persoonlijke gebedsleven.
Hoewel ik vind dat de armoede van de Nieuwe Bijbel Vertaling vaak om te huilen is, waardeer ik de NBV hier vanwege een vrije, omschrijvende vertaling die zinvol is: ‘Ik bid voor hen, maar mijn liefde roept vijandschap op.’ De vertalers laten uitkomen dat het woord ‘gebed’ tegengesteld parallel staat aan het woord ‘liefde’.
In de Joodse visie op gebed past dit heel goed. Het gebed is daar niet zomaar een vragen om dit of dat. De bidder mag het zeker niet te doen zijn om zichzelf alleen. Israël en Kerk hebben een gemeenschappelijke roeping om pro-existent te zijn: een bestaan dat ten dienste van God, van de naaste, van de wereld is. Bidden is daarom vooral een zich rekenschap geven van de verantwoordelijkheid die men draagt, van de taken jegens God en de omgeving.
Wie bidt voor zijn/haar vijand, kan omgaan met haat en tegenstand.
Hier komt opnieuw het verschil in mensvisie en individualiteit in beeld. Een gelovige die veel nadruk legt op zijn/haar relatie met God, moet er voor waken dat dit niet terecht komt in de sfeer van individueel zelfbehagen en tevredenheid. Ook is af te keuren: afhankelijkheid tengevolge van onzelfstandigheid en geforceerd klein-blijven.

In de tweede helft van de avond rondden wij de behandeling het probleem van Luthers vermeende antisemitisme af. (wordt vervolgd)

W. Baan

Verslag van de studiekring op 14 april 2008

We openden de avond met het bidden van Psalm 23 en een toelichting op de inhoud van die psalm.
Deze psalm wordt dikwijls in uitvaartdiensten gebruikt. Maar hij gaat meer over het hier en nu, en niet direct over het levenseinde. Het laatste vers spreekt over het huis van de Heer, en dat is niet de hemel maar de tempel.
De tweede helft van het eerste vers kan vertaald worden met ‘mij zal niets ontbreken’ (doorgaans in klassieke vertalingen) of met ‘mij ontbreekt niets’. Vanuit het Hebreeuws is hierover geen beslissing te nemen. Maar spiritueel gezien maakt het veel uit, of ik leef vanuit de zekerheid van het hebben of blijf uitzien naar heil dat nog in vervulling zal gaan.
Toen ik in Bergen op Zoom werkte, had ik contact met mijn collega Ten Kate, deskundig oudtestamenticus die gepromoveerd is op de ‘almacht van God’. Van hem heb ik geleerd, dat er tekstkritisch over deze woorden nog meer te zeggen is. Zou er sprake zijn van een dubbele bodem? Het zou wel eens kunnen zijn, dat de schrijver ook heeft bedoeld: ‘Ik ontbreek niet.’ Dat past dan heel goed bij het slot van de psalm, dat spreekt over het blijven in het huis van de Heer.
Zie stelling 10 van ds Ten Kate's proefschrift (klik hier voor een samenvatting).

De rest van avond besteedden we aan een invloedrijke persoon in het Jodendom: Martin Buber (1878-1958). Waarvoor stond hij, waartegen streed hij?
Voor ons hoofdthema ‘persoon en persoonlijkheid’ is het behandelen van Bubers overtuiging belangrijk. Deze overtuiging was bij hem gegroeid door de ontmoeting met de chassidiem.
De chassidische beweging was ontstaan in Oost-Europa in de loop van de 17de eeuw en ze was er tijdens Bubers jeugd in Polen nog steeds. De chassidiem waren Joden die hartstochtelijk geloofden, extatische ervaringen met elkaar beleefden en onvoorwaardelijk kozen voor de schepping op deze aarde. Zij lieten zich aanspreken door de God van Israël die zij als een persoonlijke en mensvormige God zagen.
Het waren de noties van de persoonlijke God en het warme groepsgewijze geloven van de chassidiem die Buber fascineerden. Hij hoopte vurig dat deze manier van geloven het verwereldlijkte Jodendom van zijn tijd uit het slop zou halen. Ook voor christenen die steunden op redeneringen en dogma’s kon het chassidisme vernieuwend werken.

De chassidiem waren nodig in de 17de eeuw, omdat het Jodendom gevaar liep door rationalistische filosofie enerzijds (1), en door overspannen messianisme anderzijds (2).

1. Spinoza (1632-1677) ondergroef het Joodse vertrouwen op de persoonlijke God door te stellen: God overstijgt niet al wat is, maar zit er als het ware in. Hij is de onpersoonlijke substantie aller dingen.

2. In de Joodse gemeenschap van Smyrna, in het huidige Turkije, kreeg Sabbataj Zwi (1626-1676) een visioen dat hem er toe bracht, zichzelf uit te roepen tot de Messias. Dankzij zijn overweldigend charisma kreeg hij tienduizenden volgelingen, tot in Londen toe. Deze beweging is het overhaast naar zich toe halen van het messiaanse Rijk. Lijden, dulden, bidden en verwachten bij alle arbeid die stap voor stap het Rijk nabij brengt, hoefde ineens niet meer.

Zowel Spinoza als Sabbataj Zwi ontkrachtten het verbond van de Heer met zijn volk Israël. Zij zijn voorlieden van het rationalisme en van de revolutie die zo funest zijn voor het vertrouwen dat de kern van het geloof is.

W. Baan

Verslag van de studiekring op 26 mei 2008

Op deze kringavond hebben wij de nadruk gelegd op de bijbelse theologie. Dit omdat er bij de kringleden, die allen ook in de Eredienst van de afgelopen zondag hadden deelgenomen, interesse bestond voor het thema van de preek: hemel en hel.
Ik heb dit thema gekoppeld aan de behandeling van het begrip ‘ziel’ – en die behandeling was al eerder mijn bedoeling voor deze avond.

Het woord ‘ziel’ is overbekend. Het is in de klassieke Nederlandse vertalingen doorgaans gebruikt voor het Hebreeuwse nèfèsj. De letter n in dit woord hoort oorspronkelijk niet bij de stam. De stam bestaat uit de letters f en sj, die, achterelkaar uitgesproken, een ademtocht suggereren. Nèfèsj betekent adem of ook de keel waardoor de adem op en neer gaat.
De adem komt van de Heere-God. In Genesis 2:7 (het ‘tweede scheppingsverhaal’) staat, dat Hij de levensadem blies in zijn neus. Zo werd de mens tot een levende ziel, aldus de klassieke vertalingen. ‘Ziel’ is hier de vertaling van nèfèsj.
In het eerste scheppingsverhaal wordt dezelfde uitdrukking gebruikt voor het levend gedierte. Maar daar bieden de klassieke vertalingen: ‘al wat leeft’ en niet ‘levende ziel’. Dat komt door de dogmatische vooronderstelling dat de mens een onsterfelijke ziel heeft en dieren niet. Toch is het in het boek Genesis en in andere oud-testamentische teksten om het even: mensen en dieren zijn levende zielen. Deze ziel is sterfelijk.
Ezechiël 18:4 luidt: ‘De ziel die zondigt, die zal sterven.’ Hier kan ‘ziel’ gelijk zijn aan ‘degene die’ maar het woord nèfèsj wordt wel gebruikt.

We hebben intensief van gedachten gewisseld over de kwestie of de ziel onsterfelijk is of niet, en wat het zeggen wil dat wij hem zouden ‘hebben.’ Ik heb uitgelegd dat de jongste boeken van het Oude Testament het woord ‘geest’ gebruiken om de mens van het dier te onderscheiden. ‘De geest keert terug tot God die hem gegeven heeft,’ Prediker 12:7.
Achter ‘geest’ staat het woord ‘roeach’ dat letterlijk ‘wind’ betekent. Maar het onderscheid lichaam, (ziel en) geest, een onderscheid tussen een sterfelijk en een onsterfelijk deel van de mens, is eerder Grieks-filosofisch dan bijbels.

De pastorale gevolgen die het al dan niet erkennen van de onsterfelijkheid van ziel heeft, horen ook bij de vele vragen die wij kunnen hebben over hemel en hel.
Ik heb wat achtergrond geboden bij de preek van de afgelopen zondag, ondermeer het verschil tussen ‘wachtplaats’ en ‘eeuwige bestemming.’ De schoot van Abraham in Lukas 16 is een plaats waar de rechtvaardigen wachten op de jongste dag en is te vergelijken met het ‘paradijs’ waarop Jezus aan het kruis rekende. Maar er is ook ‘het eeuwige vuur’. Volgens Matth. 25:41 is dat er al: een plaats die in gereedheid is gebracht voor de duivel en zijn engelen.

Jezus, die ook kind van zijn tijd was, hield rekening met deze plaatsen. Evenwel nooit om mensen daarmee ongelukkig te maken, wel om zijn prediking kracht bij te zetten. Het is geen wezenlijk en onmisbaar onderdeel van het Evangelie.

W. Baan

Verslag van de studiekring op 12 oktober 2008

     Neem desgewenst eerst kennis van het studiepapier

Wij openden de avond met het bidden van Psalm 146. De ‘edelen’ heetten in de oude vertaling ‘prinsen.’ Vandaar het berijmde psalmvers dat de ouderen onder ons nog goed kennen: Vest op prinsen geen vertrouwen, waar men nimmer heil bij vindt.
Een actueel woord, nu we zoveel verwachten van de financiële topmensen en overheidspersonen.

Deze avond stond in het teken van ‘geloven is vertrouwen’ en bood aldus de mogelijkheid, de preek van de vorige dag (21ste zondag na Trinitatis) te bespreken.
‘Geloven is vertrouwen’ staat op gespannen voet met ‘het geloof dat we (moeten) aanvaarden.’ Het laatste wekt de indruk dat het om objectieve feiten gaat; of dat er zoiets als een samenvatting bestaat, de hoofdpunten van wat tenminste aanvaard moet worden.
Helaas is het onder de tweede generatie van de reformatorische theologen in zwang geraakt, uitgebreide verhandelingen te schrijven over de ‘inhoud van het geloof.’ Deze ontwikkeling loopt uit op de gereformeerde scholastiek.
De Dordtse Leerregels zijn scholastisch van inhoud. Ze spreken op theoretische manier over de predestinatie, de gebonden wil en de volharding der heiligen. Het is triest dat ze zijn gebruikt om honderden predikanten de mond te snoeren – deze formeerden in de 17de eeuw de Remonstrantse Broederschap. Kortgeleden heeft een groep pkn-theologen de Generale Synode van de pkn opgeroepen, hiervoor schuld te belijden tegenover de remonstranten. De kans dat het tot een schuldbelijdenis komt, is klein. De macht van de rechtzinnigen die hangen aan de letter van de belijdenisgeschriften is groot.

Wat mij vooral teleurstelt in de gereformeerde belijdenisgeschriften is het geringe - en dan nog onjuiste functioneren van oud-testamentische sleutelbegrippen.
Geloven is, volgens de Heidelberger Catechismus, niet alleen een zeker weten maar ook een hartelijk vertrouwen. Maar dit is het creëren van een onjuiste tegenstelling. ‘Weten’ is niet kennis in feitelijke zin. ‘Weten’ is intieme omgang, volledig vertrouwd zijn met. ‘Adam bekende Eva,’ aldus Genesis 4:1. Deze intimiteit is vergelijkbaar met wat de Heer volgens Hosea 4 aan zijn volk verwijt: ‘Er is geen kennis (van God).’

Wij gingen nader in op het woord èmoenah met behulp van het studiepapier. De basisbetekenis komt van het werkwoord ‘vast zijn.’ Dit woord is actief, het neigt naar ‘vast doen zijn,’ en krijgt vervolgens de betekenis: vertrouwen.
Het is een relationeel werkwoord: vertrouwen stellen in iemand. Het afgeleide woord èmoenah is betrouwbaarheid die tot uiting komt, waarheid die wordt gedaan.
Dus niet: het geloof als het systeem van te aanvaarden religieuze waarheden, maar het vertrouwen dat door Gods Woord opgeroepen is en zich uit als betrouwbaarheid en vertrouwen in de Heer en in de naaste.

De laatste minuten spraken wij over de werking van het Woord van God, en dan in het bijzonder door de prediking. Wat betekent voor ons Luthers overtuiging, dat Christus zelf door de prediking van de voorganger spreekt? ‘Wie u hoort, hoort mij,’ zegt Christus tot zijn apostelen, en daarop beriep Luther zich.
We gaan daarmee de volgende keer verder en bekijken dan ook enkele teksten uit het boek Genesis volgens de Nieuwe Bijbel Vertaling en het voorstel van Deurloo/Ter Linden (zie ook de boekbespreking).
De volgende keer is maandagavond 10 november 2008.

W. Baan

Verslag van de studiekring op 10 november 2008

Als gebedsopening van de avond fungeerde een klein gedeelte uit Psalm 103, onder lutheranen een veel gebruikte en geliefde psalm. Welke vertaling van de opening verdient de voorkeur:
Loof de Heer, Ned. Bijbelgenootschap, 1951, hierna nbg;
Prijs de Heer, Nieuwe Bijbelvertaling, hierna nbv;
Zegen jhwh, voorstel Deurloo/Ter Linden, hierna dtl. Zie ook de berijmde psalm!

Loven en prijzen zijn veelgebruikte woorden die een Godgerichte daad veronderstellen. Je zou denken dat zegenen een mensgerichte daad is, immers, God zegent ons. Maar zegenen veronderstelt een wisselwerking. God zegent zijn volk, zijn volk zegent Hem.
Hier is één van de vele voorbeelden die dtl in hun boek over de nbv geven waaraan is te zien dat de nbv niet de voorkeur verdient boven oude vertalingen. Door de keuze voor ‘begrijpelijk Nederlands’ miskent de nbv dat de Bijbel in de brontalen dikwijls passages bevat die vreemde of moeilijke termen en gedachten bevatten. Wat ons en onze taal wezensvreemd is, kan niet zomaar begrijpelijk worden gemaakt.
De vooronderstelling is, dat de Bijbel begrijpelijk vertaald kan worden. Daarom grepen de vertalers menigmaal naar omschrijvingen in plaats van vertalingen, voegden toe, lieten weg, miskenden de specifieke sfeer waarin oud-oosterse mensen spraken. Het gebruik van uitdrukkingen uit ons populaire spraakgebruik moet suggereren dat de Bijbel tot de moderne mens kan worden gebracht.

In de eerste helft van de avond hebben we ons gebogen over enkele tekstvergelijkingen, met het oog op de beoordeling van de nbv. Het gesprek over het vóór en tegen van deze vertaling nam veel tijd in beslag, zodat we maar twee teksten hebben behandeld.

Genesis 1:1  nbv	Genesis 1:1  voorstel dtl
In het begin schiep God de hemel en de aarde. De aarde was nog woest en doods.	Inden beginne schiep God hemel en aarde. De aarde was woest en leeg.

Het gebruik van ‘in den beginne’ is te prefereren omdat het nog steeds tot het Nederlandse taaleigen behoort. Belangrijker is, dat het een theologische rem kan zetten op het historiserend verstaan van de eerste hoofdstukken van het Genesisboek. ‘In den beginne’ verstaan we als: ten principale, in beginsel, of (met W. Barnard) van hoofde aan. Het is dus geen tijdsaanduiding, want deze hoofdstukken geven geen informatie over ‘hoe alles is ontstaan’ – zie Gen. 2:4b in de nbv waar ‘ontstaan’ blijkbaar hetzelfde is als ‘geschapen zijn.’
Het woordje ‘nog’ in de versie van de nbv geeft te denken. Eerst zou God ‘de aardkloot’ met de hemel er boven hebben geschapen, maar, op aarde was het nog chaos. Dit is een staaltje van historiserend lezen. In twee preken in 2006, op de 13de zondag na Trinitatis en op de 17de zondag na Trinitatis, heb ik dit bestreden. Ik heb uitgelegd dat de eerste woorden van het genesisboek een opschrift zijn, een titel.

Genesis 2:4  nbv	Genesis 2:4  voorstel dtl
In de tijd dat God, de Heer, aarde en hemel maakte	Op de dag dat jhwh God aarde en hemel maakte

Een rampzalig besluit om de klassieke volgorde Heer – God te wijzigen! Hier staat het geloof van Israël op het spel! Wie inzet met ‘God’ wekt de indruk, reeds Godskennis te hebben. De Naam kan later wel komen... Dan is ook de rol van Israël op voorhand uitgespeeld!
Daarentegen gaat de persoonlijke openbaring van de Naam voorop. Hij die deze Naam openbaart, deze is Israëls God. Klassieke vertalingen kozen voor Heer of Heere om de Naam te ‘vertalen.’

W. Baan